حوزه علمیه قم و دارالتقریب قاهره؛

حوزه علمیه قم و دارالتقریب قاهره؛

کندوکاوی در باب منزلت بین المللی حوزه علمیه قم

در میانه سالهای 1300 تا 1326

کامیار صداقت ثمرحسینی[1]

 

چکیده

مقاله حاضر با رویکردی توصیفی - تحلیلی، به بررسی عوامل و زمینه‌هایی می‌پردازد که از  بدو تأسیس حوزه علمیه قم در سال 1300، تا ظهور دارالتقریب قاهره، 26 سال بعد، موجب ایجاد ساختاری توانمند در آن شدند و موجب جلب توجه مؤسسات بین المللی در جهان اسلام شدند. این امر در حالی رخ داد که حوزه علمیه قم، در عین قرار داشتن در سخت‌ترین شرایط سیاسی در دوره رضاخان و محمدرضا، هنوز سومین دهه از حیات خود را به پایان نبرده بود و درعین حال، هم ردیف مشهورترین مراکز علمی جهان اسلام شمرده می‌شد.

کلیدواژه‌ها: تقریب، شیخ عبدالکریم حائری، آیت الله بروجردی، حوزه علمیه قم، الازهر

1.مقدمه

سیاستِ هوشمندانه آیت الله العظمی حائری یزدی (متوفی 1355ق) در تأسیس حوزه علمیه قم، موجب اجتماع کم نظیر علمای دین در آن شهر و در نتیجه ایجاد جاذبه قوی جهت مهاجرت استادان و طالب به سوی آن شد. عامل مذکور در کنار مزیت قرار گرفتن حرم مطهر فاطمه معصومه (س) و اهمیتِ تاریخی شهر قم در منابعِ روایی امامیه (کمرهای،196 :1346) در تحققِ مرکزیت دینی حوزه علمیه قم در ایران تأثیر بسزایی داشتند. به عنوان یک قاعده کلی، تنها زمانی امکان مبادلات علمی- فرهنگی بین المللی در مدارس و مراکز علمی ایجاد می‌شود که ساختار و بنیه کافی برای آن تشکیل شود و اولین قدم برای آن، اجتماع علما و ایجاد مؤسسات و کتابخانه‌های بزرگ است. اینچنین حوزه علمیه قم این امکان را یافت تا در اندک زمانی، مبدل به کانونی مهم در آموزش فقه امامیه و فقه مقارن شود. فهرست اسامی  شاگردانِ فاضل آیت الله العظمی حائری یزدی، آیات ثالث قم[2] تا شاگردان آیت الله العظمی بروجردی  گواهی بر پویایی و نشاط حوزه علمیه قم از روزگار تأسیس تا دوران کنونی است (رازی، 194-197 ،87-88 :1373 و 235؛ علوی طباطبایی، 58-59 :1341). گزارشِ منحصربه فرد آیت الله حاج میرزا خلیل کمره‌ای از تنوعِ استادان و آموزشها در آن حوزه، نشان از اقبال گسترده استادان و طلاب به تأسیس چنین مرکزی دینی دارد (مدرس یزدی، 1372: 13-17). همچنین عواملی چون شخصیت برجسته و مدارج بالای علمی و معنوی مؤسس حوزه علمیه قم در کنار همراهی عالمان مقیم آن شهر همچون آیات شیخ ابوالقاسم کبیر قمی، شیخ محمدتقی بافقی یزدی، شیخ مهدی حکمی قمی معروف به پایین‌شهری و میرزا محمد  ارباب قمی در استحکام بنای حوزه تازه تأسیس مؤثر بودند. در آن زمان این آگاهی حاصل شده بود که تنها راه حفظ اسلام و مسلمین 《اتحاد فیمابین علمای اعلام است》 (شاهآبادی، 8 :1380)، که در مواردی همچون اتفاق نظر علما بر زعامت آیت الله العظمی بروجردی بر حوزه علمیه قم متجلی شد؛ چنین وضعیتی امکان پیشبرد مناسب برنامه‌های دینی و طرحهای ینظیر حمایت از دارالتقریب قاهره را به زعمای حوزه میداد. علاوه بر عالمان مقیم حوزه علمیه قم، شخصیتهای برجستهای نیز بودند که به رغم اقامتِ کوتاه مدتشان در آن حوزه،  تأثیر بسزایی بر شکوفایی آن داشتند. دسته‌ای از اینان، مراجع و فقهای بزرگی مانند آیات عظما سید ابوالحسن اصفهانی، میرزا حسین نایینی، محمدحسین غروی اصفهانی و شیخ مهدی خالصی بودند که به دلایلی ازجمله مبارزات سیاسی خویش با استعمار بریتانیا در عراق، به ایران آمده بودند (رازی، 24 :1373). دسته‌ای دیگر، عالمان برجستهای بودند که بعدها رسما عضو دارالتقریب قاهره شدند (شهیدی، 837-836 :1372)، مانند آیات سید محسن امین جبل عاملی، محمدحسین کاشف‌الغطا،سیدعبدالحسین شرفالدین عاملی و سید هبه الدین حسینی شهرستانی (رازی84 :1373). اینگونه سفرها و دیدارها فیمابین علمای حوزه‌های علمیه قم و عتبات عالیات مایه برخورد اندیشه‌ها و در نتیجه پویایی فکری آنها می‌شد؛ خصوصا آنکه هریک از شخصیت‌های یادشده دارای طرح و برنامه‌ای متمایز در تألیف و تدریس بودند. شهر قم دارای ویژگی دیگری نیز بود که اهمیت خود را در توسعه مناسباتِ بین‌المللی و ازجمله تقریبی آشکار کرد و آن نزدیکی به تهران یعنی پایتخت ایران بود. همین امر جایگاه حوزه علمیه قم را در کانون مبادلات علمی و فرهنگی بین المللی تقویت می‌کرد. چنانکه شخصیت‌هایی نظیر احمد الباقوری، وزیر اوقاف وقت مصر (صافی گلپایگانی، 1391: 46-45؛ رضوی، 153 :1399) و یا شیخ احمد کفتارو مفتی وقت سوریه و هیئتهایی دینی-سیاسی مختلف از کشورهای اسلامی نظیر هیئت مصری به ریاست دکتر محمد الفحام شیخ بزرگ الازهر در ذیل دیدارشان از ایران، به قم سفر و با علمای حوزه علمیه دیدار میکردند(419 :1389 ،قمی). علمای هم دوره آیت الله العظمی حائری یزدی به اهمیت فعالیت فرهنگی و تبلیغی در شهرها و مناطق پرجمعیت کشور به ویژه پایتخت واقف بودند (کمرهای، 8 :1351) و به رغم تلاش دولت پهلوی در به حاشیه راندن حوزه‌های علمیه، آنان با حضور در حوزه علمیه قم و در ارتباط مستمر با عالمان روحانی پایتخت، میزان تأثیرگذاری حوزه‌های علمیه را در وقایع اجتماعی و سیاسی افزون میکردند. اشکال این حضور گاهی صبغه سیاسی و گاهی صبغه فرهنگی داشت. نهضت شهید آیت الله حاج آقا نورالله اصفهانی در سال 1345ق و اقامت ایشان در شهر قم نشان از جایگاه ویژه حوزه علمیه قم در مبارزات سیاسی داشت. سفرهای رجال سیاسی روحانی همچون آیت الله شهید سید حسن مدرس و سید ابوالقاسم کاشانی (رازی،126 :1373 و 84) نیز حکایت از جایگاه حوزه تازه تأسیس قم داشت. توجه به اهمیت فعالیت در پایتخت موجب شد تا برخی شخصیتهای علمی بزرگ مانند آیت الله میرزا محمدعلی شاه آبادی که قائل به ایجاد جمعیتهای اسلامی سازمان یافته بود و درباره عِده و عُده آنها می‌اندیشید (شاهآبادی، 15 :1380 و 33 و 168-157) در سال 1314 به تهران بیاید و تا زمان رحلتش یعنی 1328، به فعالیت اسلامی در پایتخت بپردازد. او مابین سالهای 1307 تا 1314 به تدریس در حوزه علمیه قم اشتغال داشت (رازی، 218 :1373).

2. شیوه و رویکرد حوزه قم به تقریب

 با توجه به آنچه گذشت، حوزه علمیه قم به تدریج جایگاه خود را هم در عرصه داخلی ایران و هم در عرصه بین المللی بازیافت. رویکرد آیت الله العظمی حائری یزدی به مانند بسیاری دیگر از عالمان امامیه، تأکید بر وحدت اسلامی ازطریق توجه به اصول مشترکات بود که چنانکه اشاره خواهد شد شاگردانش مانند امام خمینی، میرزا خلیل کمرهای، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی هریک به روش و شیوه خاص خود بر آن تأکید داشتند. جمعی از شاگردان او مانند آیت الله سید مصطفی صفایی خوانساری یاداشت‌هایی دربارهی وحدت اسلامی نگاشتند که مورد تأیید معظم له واقع شد (بی‌آزار شیرازی، 1435ق: 202-203) و برخی دیگر از شاگردانش مانند آیت الله سید حسین بدال به ترجمه مقلاتی با محوریت موضوع 《اتحاد مسلمین》 مبادرت کردند (بدال، 15-18 :1314). از دیگر شاگردان مؤسس حوزه علمیه قم که نظراتی درباره گفتگوی میان ادیان، وحدت اسلامی و صلح جهانی مطرح کرد، آیت الله حاج شیخ محمدباقر کمرهای بود. نمونهای از نگرش تقریبی او در پیشنهادهایش جهتِ تشکیل کنگره‌هایی گاه متشکل از فقهای اسلام و گاه متشکل از وزرای کشورهای اسلامی است تا در اجرای حدود اسلامی و یا حل اختلاف رؤیت هلال ماه مبارک رمضان چارهاندیشی کنند (205-208 و 201 :1396 ،کمرهای) هنوز سه دهه از تأسیس آن نگذشته بود که مبدل به یکی از ارکان دارالتقریب در قاهره و از مراکز علمی مورد توجه الازهر واقع شد. هدف اصلی از تأسیس دارالتقریب، مقابله با استعمار به ویژه رژیم غاصب صهیونیستی (در بُعد بیرونی) و زدودن تفرقه میان مسلمانان (در بُعد درونی) بود. از این نظر، درباره آن اشتراک نظر کلی میان علمای فریقین وجود داشت. آنچه ضرورت تقریب را برای علمای امامیه دوچندان میکرد، ممانعت از تکرارِ وقایعی مانند قتل حاجی ابوطالب یزدی در مکه مکرمه به واسطه عقاید تکفیری وهابیان بود (قمی، 1389: ؛22-27 :1382 ،کمرهای ؛60 - 59 /1 : 1386 ،نجمی ؛157 :1391 ،آذرشب ؛30 - 31 نوری، 258 :1324). علمای حوزه علمیه قم مانند آیات سید محمدتقی خوانساری (متوفی1371ق) از مراجع ثالث قم و میرزا محمد فیض قمی به همراه جمعی دیگر از علمای کشور در اولین حج ایرانیان که بعد از وقفه پنج ساله (1322 - 1327) انجام شد، حضوری فعال در موسم حج داشتند و به آگاه کردن حجاج میپرداختند؛ (صدر االشراف، اسفند 317 :1349). لذا پاسخ به شبهات، یادآوری و تبیین اصول مشترک میان فریقین و پرهیز از تکفیر بی‌ضابطه به مثابه یک تکلیف و ضرورتی انکارناپذیر در نزد اصحاب حوزه علمیه قم احساس میشد. آیت الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی که در دوره تأسیس حوزه علمیه قم از استادان طراز اول آن به شمار میرفت، در تمجید از دارالتقریب قاهره مینویسد:

مسلمانان شیعه و سنی در دین، در خدا، در کتاب، در پیامبر، در قبله، در حج، در نماز، در روزه، در عقیده به فرشتگان و پیامبران الهی و روز قیامت و مانند آن که از لوازم ایمان هستند، با یکدیگر متفق و هم داستان هستند (رفیعی قزوینی، 259 - 258 :1376). از نمونه کتابهای تألیف شده در حوزه علمیه قم که رویکرد حفظ اصول مشترک را دنبال می‌کردند، می‌توان به کتاب برهان روشن (البرهان علی عدم تحریف القرآن) از آیت الله میرزا مهدی مجتهد بروجردی (بروجردی، 190 :1334) و منتخب الاثر فی الامام الثانى عشر علیه السلام از آیت الله العظمی لطف‌الله صافی گلپایگانی اشاره کرد. هر دو کتابِ مذکور درصدد دفاع از اصول مشترک اسلامی میان فریقین بودند. کتاب منتخب الاثر به دستور آیت الله العظمی بروجردی نگاشته شد و درصدد اثبات این مسئله بود که پیروانِ فریقین با داشتن اشتراک عقیده کلی در اصول و مبانی مهدویت، همگی، به ظهور حضرت مهدی (عج) ایمان دارند. بعدها معظم له در کتاب مع الخطیب فى خطوطه العریضه به دفاع از اندیشه دارالتقریب و طرد رویکردهای تکفیری اشخاصی چون محب‌الدین الخطیب پرداخت و به شبهات او درباره مهدویت پاسخ داد (الصافى، 109 :1426؛ الصافی، 13/2 :1429)  اینچنین بخش مهمی از ردیه‌هایی که بر وهابیت نگاشته می‌شدند، درعین حال رویکردی تقریبی در قبال جمهور اهل سنت را دنبال میکردند. دیدگاه تمسک به اصول مشترک برخاسته از حدیث ثقلین و مستدل به قرآن و سنت مطهر بود (قرآن کریم، آل عمران: 103؛ حجرات: 10؛ کمرهای، 35-86 :1394). در کنار آن، علما از قاعده حُسن و قُبح عقلی و تجربیات تاریخی جهان اسلام نیز بهره می‌بردند تا حُسن وحدت و قُبح تفرقه میان امت را بنمایانند؛ البته ناگفته نماند که هرچند منابعِ مربوط به وحدت نادرشاهی[3] که مبتنی بر ایده توافق حاکمان و تأیید علما بود و یا اندیشه اتحادیه اسلام که از دوران قاجار رونق یافته بود، در مرکزیت توجه در حوزههای علمیه نبودند، اما  شخصیتهایی چون آیت الله سیدهبە الدین شهرستانی (حسینی شهرستانی، بیتا: 26 و 30) و یا آیت الله سیدهادی خسروشاهی به جوانبی از میراث تقریبی سیدجمال الدین اسدآبادی در چارچوب اتحادیه اسلام توجه داشتند (صداقت ثمرحسینی، 104- 109 :۱۳۹۶). از نمونه طرحهای جدیدتر میتوان به آثار استاد محمدرضا حکیمی اشاره کرد که در کتابهایی چون مشعل اتحاد و قرآن و قبله: دو رکن بنیادین در اتحاد مسلمین منعکس شده است. او در آثارش آیین‌نامهای را در 72 ماده جهت تشکیل جماهیر اسلامی تدوین کرد (حسینی، 1391:1059-1045) نباید از نظر دور داشت که شجره فقهی غالب عالمان مقیم حوزه علمیه قم، باواسطه یا بی‌واسطه به آیت الله العظمی سید محمدحسن شیرازی معروف به میرزای بزرگ شیرازی باز می‌گردد. از حیث آموزش، معظم له یکی از موفقترین استادان معاصر در حوزههای علمیه امامیه به شمار می‌رود (شبیری زنجانی، 113/1 :1392). آیات عظام شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مراجع ثالث قم و سید حسین بروجردی همگی از حیث شجره آموزشی به مدرسه میرزای بزرگ شیرازی متصل می‌شوند. تصویر شماره یک صرفاً به تعدادی از شاگردان تقریبی آن شجره بزرگ آموزشی اشاره دارد که حضور و ظهور آن را تا دوران کنونی نمایان میکند.

تصویر یک. برشی کوچک از شجره بزرگ عالمان تقریبی در حوزه علمیه قم در فایل ضمیمه

3. فعالیتهای تقریبی در دوران آیت الله العظمی بروجردی

 دوران زعامت آیت الله العظمی سید حسین بروجردی دوران احیای کتاب خلاف اثر شیخ الطائفه طوسی و بازگشتِ فقه مقارن به عرصه تدریس فقه بود (فاضل لنکرانی، 15 :1368 – 14). اقتضای چنین رویکردی در آموزش توسعه تعامل با الازهر و مراکز علمی مشابه با آن بود که سرانجام با کوششهای بیوقفه شیخ محمدتقی قمی به صدور فتوای جواز تعبد به  مذهب شیعه توسط شیخ محمود شلتوت انجامید (رسالەالاسلام، 1379ق: 228 و 227). اعلام رسمی فتوای مذکور در ایران در شهر مشهد مقدس و در جلسهای با حضور آیت الله العظمی سید هادی میلانی انجام و نسخه اصلی آن تقدیم کتابخانه آستان مقدس رضوی شد (قمی، 37 :1389). آیت الله حاج میرزا خلیل کمرهای پیام تشکر آیت الله بروجردی را به شیخ محمود شلتوت رسانید (صداقت ثمرحسینی، 85 :1395).

طرح معظم له در ایجاد 《مجمع حدیثی》که به تدوین 《جامع االخبار للشیعە االمامیۀ》 انجامید. در همان راستا قرار داشت؛ هرچند هدف اصلی او تدوین کتابی جامع از منابع روایی مشترک میان فریقین بود. آیات سید مصطفی کاشفی خوانساری، سید محمدباقر موحد ابطحی و محمد واعظ‌زاده خراسانی گزارشِ کاملی از جلسه درس فقه معظم له در نیمه شعبان 1377ق را که به مجمع حدیثی انجامید، ارائه کرده‌اند (کاشفی خوانساری، 9-13 :1338؛ واعظزاده خراسانی، 125 -127 :1384 ،ابطحی موحد ؛184 –196 :1377).

آیت الله العظمی بروجردی تا جای ممکن، احکام را از احادیث استخراج میکرد. ابتدا احادیث را به صورت موضوعی دسته بندی و آنگاه هر دسته را با دسته دیگر مورد مقایسه قرار می‌داد. ایشان به سیر تاریخی مسئله و به اقوال قدما توجه خاصی داشت و در فهم روایت، فضا و محیطِ صدور آن را در نظر داشت. معظم له درصدد استنباط مسائل فقهی از همان افقی بود که در زمان ائمه اطهار (علیهما السلام )و یا قدمای فقها مطرح شده بودند؛ بنابراین به سابقه تاریخی طرح مسئله و بررسی نظرات فقهی پیشوایان چهارگانه اهل سنت توجه داشت و معتقد بود بسیاری از روایات ائمه اهل‌بیت (علیهما السلام) ناظر به روایات و فتاوای اهل سنت هستند و مجتهد باید بداند که امام (علیه السلام) درصدد رد یا تصویب چه فتوایی بوده است (موحد ابطحی، 124 –125 :1384). معظم له از بیان اقوال حاشیهای که مسیر تحقیق را از موضوع اصلی خارج می‌کردند، پرهیز می‌کرد. در نقل اقوال به تاریخ صدور آنها توجه داشت و می‌کوشید منطق تعدد فتاوای هر عالم را بر اساس آخرین فتوای او دریابد. او 《شهرت قدما را ذاتاً یا در مقام ترجیح حجت دانست و آن را از شهرت بین متأخرین که بر پایه استنباطات خود، نظریاتى دادهاند، جدا کرد》 (شبیری زنجانی، 114 :1392). آیت الله بروجردی معتقد بود که به جای دامن زدن به اختلافات، باید بر ضرورت تمسک به اقوال و فتاوای عترت طاهره (علیهمالسالم) تأکید کرد. ازاین رو بر حدیث ثقلین بسیار تأکید می‌کرد و به دستور او رساله حدیث الثقلین توسط آیت الله وشنوی قمی تألیف و از سوی دارالتقریب قاهره منتشر شد (واعظزاده خراسانی، 275-276 :1374؛ تسخیری،93 :1390).

4. نتیجه گیری

عبارت تقریب در مقاله حاضر، اشاره به وحدت پایدار مسلمانان در چارچوب مفهوم امت واحده دارد (قرآن مجید، انبیا: 92 و مؤمنون: 52) و به معنای وحدت مطلق و یا وحدت مصلحتی عارضی نیست. 《تقریب》 با این معنا از روز بازتأسیس حوزه علمیه قم به دست حاج شیخ عبدالکریم حائری تا به امروز مورد توجه مدیران این حوزه بوده است. چنین وحدتی حاصل از تدوین متنی کلی و مشترک بر پایه منابع اولیه اسلام (قرآن و سنت و عقل سلیم و اجماع) است که آیت الله العظمی سید حسین بروجردی نگارش آن را مستند به حدیث ثقلین لازم می‌دانست. مجموعه عوامل درونی و بیرونی موجب شدند تا حوزه علمیه قم در اندک زمانی پس از  تأسیس آن، مبدل به کانونی مهم در ارتباطاتِ بین المللی شود. بر اساس این تجربه گرانسنگ تاریخی، به هر میزانی که اجتماع علما با روحیه همکاری میان یکدیگر افزایش یابد و فضای آن آکنده از دادوستد علمی و رفت و آمد دانشمندان شود، بر اعتبار و ثقل علمی آن افزوده و در مرکز توجهات بین المللی قرار خواهد گرفت.

 

 

فهرست منابع

بدال، سید حسین (1314). «اتحاد مسلمین» همایون. ش8، اردیبهشت. .

بروجردی، مهدی (1333). برهان روشن (البرهان علی عدم تحریف القرآن) طهران: .

بوذرجمهری مصطفوی.

بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم (1435ق). مقارنه المذاهب فی تاریخ الفقه و الفقهاء. طهران: .

المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه.

تسخیری، محمدعلی (1390) گزیدهای از اندیشه برخی از شخصیتهای تقریبی. .

گردآورنده محمدحسن تبراییان، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسالمی

حسینی شهرستانی، هبۀالدین )بیتا(. فغان اسالم یا مقدمه نجات کشتی اسالم. الهور، به .

همت حاج حسن دشتی، الهور: مطبع بریس.

حسینی، سید سعید و دیگران )1391(. مرزبان توحید: کارنامه عالمه محمدرضا حکیمی. .

تهران: انتشارات علمی- فرهنگی الحیاه.

رضوی، سید مرتضی (1399ق). مع رجال الفکر فی القاهره. القاهره: مطبوعات النجاح .

بالقاهره.

شاه‌آبادی، محمدعلی (1380). شذرات المعارف. تهران: ستاد بزرگداشت مقام عرفان و .

شهادت.

شبیری زنجانی، سید موسی (1392). جرعهای از دریا. قم: انتشارات مؤسسه کتابشناسی .

شیعه.

شهیدی، سید جعفر (1372). از دیروز تا امروز؛ مجموعه مقاالت. تهران: نشر قطره. 10 .

صافی گلپایگانی، لطف الله (1391). فخر دوران: نکوداشت استاد اعظم و زعیم بزرگ 11 .

جهان اسلام مرحوم آیت الله العظمی بروجردی. قم: دفتر تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله  العظمی حاج شیخ لطف الله صافی گلپایگانی.

صافى، لطف الله (1426قم ) مع الخطیب فى خطوطه العریضه. قم: مؤسسه السیده معصومه 12 .

علیهاالسلام.

صافى، لطف الله  (1429). منتخب اثار فی الامام الثانى عشر علیه السلام. ج2. بیروت: 13 .

دارالمرتضی.

صداقت ثمرحسینی، کامیار (1395). در احوال و اندیشه‌های آیت الله عالمه حاج میرزا 14 .

خلیل کمرهای بر اساس خاطراتِ ناصرالدین حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ 

ناصرالدین کمرهای. تهران: انتشارات فرهنگ.

صداقت ثمرحسینی، کامیار (تابستان 1396). تاریخ و تبار اندیشه وحدت اسلامی میان 15 .

فریقین در میان علمای معاصر امامیه. فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، ۳۳۹

صدر االشراف، محسن (1349). 《یادداشتهای صدر الاشراف - ملاقات با ملک ابن 16 .

السعود»وحید. ش 87، اسفند.

علوی طباطبایی، سید محمدحسین (1341) خاطرات زندگانی آیتاهللالعظمی آقای 17 .

بروجردی، تهران: اطالعات.

قمی، محمدتقی (1389)سرگذشت تقریب؛ یک امت یک فرهنگ. با مقدمه و ملحقات

سید هادی خسروشاهی، ترجمه محمد مقدس. تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب 

اسالمی.

کاشفی خوانساری، سید مصطفی (1338)ازدواج در اسلام. تهران: کتابخانه طهوری.

 کمرهای، خلیل (1346) قبله اسلام: کعبه یا مسجدالحرام. تهران: چاپخانه آفتاب.

 کمرهای، خلیل (1394)کلید امن جهان در پرتو کالم رسول خدا. با مقدمه و تحقیق 

کامیار صداقت ثمرحسینی. تهران: فرهنگ مشرق زمین.

 کمرهای، محمدباقر (1396)روایتهای حیرانساز »رفتنها«: گذار از بیابانهای فنا و 

برخی دیدگاهها و نوشتههای عالمه آیت الله محمدباقر کمرهای. گردآورنده محمدمهدی 

پژوهش، تهران: شورآفرین.

 لنکرانی، محمد فاضل (1368 )«مصاحبه با استاد آیت الله حاج شیخ محمد فاضل» مجله 

نور علم. ش 30، فروردین.

 موحد ابطحی، سید محمدباقر(1384) «گزارشی از مصاحبه با آیت الله سید محمدباقر 

موحد ابطحی» فصلنامه سفینه. ش 7، تابستان.

 مجله رسالەالاسالم. ش 3، سال 11، محرم 1379. چاپ قاهره.

 نجمی، محمدصادق (1386) تجلی وحدت. تهران: مشعر.

 نوری، هادی(1324) آیین جعفری. تهران: چاپخانه مجلس.

 واعظزاده خراسانی، محمد (1377) »گفتگو با استاد محمد واعظ زاده خراسانی«. فصلنامه 

علوم حدیث. ش 9، پاییز