شیعیان از سقوط بغداد تا ظهور صفویه (زندگی فرهنگی و اندیشه سیاسی)

علی اکبری

خواندن تاریخ گذشتگان و اتفاقات روزگارشان، هم تلخ است و هم شیرین. تلخ بخاطر ناگواری و ناملایمت هایش، و شیرین بخاطر آرامش و رشد و پیشرفت مردمانش. در کنار خواندن و بازخواندن مکرر تاریخ خوب است بدانیم، که اگر عینک عبرت را در حین مواجه با تاریخ بر چشم نداشته باشیم، آنچه که از کنش ها و واکنش های دوره خود برای آیندگانمان به ارث خواهیم گذاشت، تاریخی پر از ناملایمات و تلخی هاست. لذا استاد شهید آیت الله مطهری در این خصوص می فرمایند: ما تاریخ را می خوانیم برای اینکه راهگشا به سوی آینده باشد. اگر بنا شود که تاریخ فقط بتواند تا زمان حال خودش را معرفی کند و نتواند راه را به سوی آینده بگشاید فایده تاریخ چیست؟ قرآن تاریخ را از این نظر مورد مطالعه قرار می دهد که راهگشای ما به سوی آینده است.[1]  با مطالعه تاریخ مسلمانان(شیعه و سنی) به ناملایمات و ناگواری های تلخی در کنار تعاملات و همزیستی های شیرینی برخواهیم خورد، که متاسفانه امتداد این تلخی ها را هم چنان در قرن معاصر شاهد هستیم. تلخی که منشأ آن؛ عدم شناخت درست از مذهب دیگر، تسری دادن عقاید و رفتارهای افراطیون هر مذهب به کل آنها، دسیسه کردن سیاسیون در تعاملات فریقین برای منفعت خودشان و... است.

 جناب حجت الاسلام دکتر محسن الویری با دغدغه ی درس گرفتن از تاریخ به عنوان منبعی برای شرایط جدید زندگی سیاسی-اجتماعی شیعیان، اقدام به تالیف کتاب ارزشمندی نمودند که ثمره آن کتاب «شیعیان از سقوط بغداد تا ظهور صفویه» است. آنچه که ایشان در کتاب به تصویر  کشیده اند، گزارشی دقیق از تاریخ فرهنگی-اجتماعی شیعیان از حمله مغولان تا روی کار آمدن صفویان است. تاریخی که حکایت از روابط و تعاملات خوبی از اتفاقات ما بین فریقین(شیعه و سنی) در کنار برخی تندروی ها دارد. مولف در جمع بندی کتاب  به این تحولات و اصول رفتاری شیعیان در این دوره اینگونه اشاره می کند: آنچه این کتاب درباره مبانی تحول شیعه در فاصله زمانی (سقوط بغداد تا روی کارآمدن صفویه) بدان دست یافته، عبارت است از: پایبندی به مبانی اصلی فکری به ویژه اندیشه امامت، تکیه بر روش و تلاش علمی برای شناساندن و گستراندن تشیع، حفظ روحیۀ همساز گرایانه و تعامل فکری با دیگران به ویژه اهل سنت است.[2]

با مطالعه این کتاب به تاثیرپذیری شیعیان از اهل سنت و بالعکس، در حوزه دانشی و منشی پی خواهیم برد. تاثیری که در اشعار شاعران آن روزگار، در تصنیفات کلامی، ادبی، منطقی و معرفتی و حتی در رفتار های حاکمان و متولیان امر، خودش را نشان می دهد. به عنوان نمونه سیف فرغانی از شاعران اهل سنت نیمه اول قرن هشتم است، که در خصوص مصیبت کربلا قصیده ای پرمضمون به جای گذاشته است [3]:

ای قوم در این عزا بگریید  / بر کشته کربلا بگریید

با این دل مرده خنده تا چند / امروز درین عزا بگریید

ازخون جگر سرشک سازید / بهر دل مصطفی بگریید

دل خسته ماتم حسینید / ای خسته دلان هلا بگریید

بر جور و جفای آن جماعت / یکدم ز سر صفا بگریید

 کتاب حاضر در هفت فصل، با عناوین ذیل، به همراه جمع بندی و نقشه های تاریخی و جغرافیایی مرتبط با موضوعات تالیف شده است:

1- کلیات

2- گزارش و تحلیلی از تالیفات شیعی در این دوره

3- فعالیت های آموزشی

4- ابنیه و اوقاف

5- جریانهای فکری، سیاسی و اجتماعی متاثر از تصوف

6- روابط متقابل شیعیان و سنیان

7- اندیشه سیاسی  

قابل ذکر است که این کتاب در 560 صفحه با ویراست دوم در سال 1391 توسط انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) چاپ و نشر یافته است.

 

[1] تکامل اجتماعی انسان ص 16

[2] شیعیان از سقوط بغداد تا ظهور صفویان ص 413

[3] همان ص 346