وحدت علمی و فرهنگی همان تقریب مذاهب اسلامی است. عالمان دینی دارای جایگاهی خاص می باشند که می توانند از طریق سخنرانی و تبلیغ چهره به چهره و هم از مسیر نوشتن کتاب و مقاله و هم از راه صدور فتوا و همچنین استفاده از فرصت کرسی درس و فضاهای مجازی، به نشر اندیشه تقریب و وحدت دست بزنند.
دکتر محمد نخی
اخلاق علمی
در این بین نکته ای خود را نمایان می سازد و آن بحث «ادب اختلاف» است که در مواضعی که عالمان و اندیشمندان با یکدیگر اختلاف نظر دارند، در بیان آن رعایت اخلاق را نمایند که از آن تعبیر به اخلاق علمی میشود. یعنی هنگامی که به مباحثه و مناظره می پردازند، چنانچه سخن حقی را از طرف مقابل شنیدند، با نهایت تواضع و فروتنی، حق را پذیرا باشند و از جدال بیهوده پرهیز نمایند . اگر قشر باسواد و اهل علم جامعه به این نکته دقت داشته باشند، پیروان آنها که توده های مردمند نیز این اخلاق را مراعات می کنند. واقع بینی از مصادیق این اخلاق اسلامی و علمی است که دانشمندان باید بدان توجه نمایند تا ضمن آن و با توجه به حق گرایی که بدان اشاره شد، زمینه نزدیکی به سایر مذاهب اسلامی را فراهم سازند. واقعاً اهل علم ما برای دوری جامعه اسلامی از تفرقه و تشتت باید عوامل و زیر ساختهای آن همچون بدگویی، تهمت و غیبت را از خود، بحث علمی خود و جامعه خود دور کنند.
اصولاً بدگویی کار بدی است. مسلمان را از مقام والای خود به پایین می آورد. از دیگر مصادیق اخلاقی که عالمان جامعه اسلامی برای تقریب و یکپارچگی آحاد مسلمانان باید بدان توجه نمایند، « اخلاص » است؛ اخلاص یعنی پاک کردن نیت و عمل از هرگونه شائبه غیر توحیدی (اسلام دین فطرت، ص 339) مگر نه اینست که هدف نهایی تقریب مسلمانان، رسیدن به توحید کلمه و کلمه توحید است و اینرا باید در اخلاص عالمان وعامیان جامعه جستجو کرد.
«حسن معاشرت» از دیگر مباحث رعایت و گسترش اخلاق اسلامی میان جامعه علمی جهان اسلام است. اگر علمای هر مذهب به دور از تعصب و عجب به حسن معاشرت با علمای سایر مذاهب مبادرت ورزند، راهکاری قوی برای وحدت آحاد جامعه اسلامی فراهم کرده اند. این معاشرت نیکو باعث مدارا و حفظ حرمت انسانها و درنهایت تقویت یکپارچگی آنها می شود. بنابراین اگر عالمان و رهبران دینی و مذهبی یک جامعه اسلامی در رابطه با یکدیگر و بزرگان مذاهب و گرایشهای دیگر، خط قرمزهای اخلاقی را رعایت کنند، از توده های مردم نیز می توان چنین انتظاری را داشت که « الناس علی دین ملوکهم ». مردم البته با هدایتگری اندیشمندان و بزرگان علمی و دینی خود باید بیاموزند که از دیگر اقوام و مذاهب و گرایشهای فرهنگی و اعتقادی به نیکی یاد کنند و بدانند که نقش این خردورزی در نظر و عمل به عنوان یک ابزار اخلاقی در خدمت همبستگی و اتحاد امت اسلامی خواهد بود . به نظر می رسد که ترویج فرهنگ واندیشه تقریب که رسالتی مهم بر دوش عالمان دارند و اندیشمندان حوزوی دانشگاهی است، باید از طریق سرفصلهای آموزشی در حوزه و دانشگاه پیگیری شود و به همین منظور باید نهادهای حوزوی دانشگاهی مروج فرهنگ تقریب همچون دانشگاه مذاهب اسلامی را توسعه و تقویت نمود. اگر در اهداف دانشگاه مذاهب اسلامی توجه کرده باشید، ملاحظه می کنید که یکی از مقاصد اساسی آن، تألیف و تقریب بیشتر بین پیروان مذاهب اسلامی از طریق پژوهشهای تعمیقی و مقارن است. (اهداف و ساختار مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ص 118) اتحادیه دانشگاه های جهان اسلام به عنوان نهادی که رابط میان مراکز علمی و دانشگاهی در سطح دنیای اسلام است، نیز می تواند در مسیر تحقق تقریب مذاهب اسلامی از طریق تصمیم های علمی و فرهنگی و در سطح عالمان، دانشمندان و دانشجویان دانشگاهی مفید باشد. در نشستهای این اتحادیه بحث گسترش دانش و برنامه ریزی برای آینده امت اسلامی بخصوص در مقابل توطئه های دشمنان از طریق نشر فرهنگ اتحادی میان دانشجویان و اساتید و موضوع احترام به ارزشها و مقدسات دینی و مذهبی مطرح شده است.
اخلاق گرایی
اخلاق گرایی اعم از اسلامی و انسانی و پرهیز از رفتارهای غیراخلاقی، عامل مهم دیگری است که اگر بین توده های مردم و البته قبل از آنها عالمان و اندیشمندان اسلامی نهادینه شده و ترویج یابد، تحقق تقریب و وحدت را پیش می برد.
اسلام دین محبت، آزادی و فضیلت است و اینها از اخلاق حسنه هستند که مایه دلگرمی امت و تشدید ملت اسلامی است.
عدم احترام به پیروان سایر مذاهب باعث دوری و تفرقه افراد یک جامعه اسلامی می شود و این خلقی منفی است. گفتگو که در قسمتهای پیشین به آن اشاره شد و اصلی بنیادین در قضیه تقریب است، اخلاقی حسنه است؛ زیرا موجب برطرف شدن سوء تفاهم ها و بالارفتن سطح آشنایی ها می شود. البته در همین گفتگو باید رعایت اخلاق شود. علاوه بر قرآن، وجود پیامبر اکرم (ص)، به عنوان اسوه و الگوی کامل و برتر برای طی کردن مسیر پرپیچ و خم حیات فردی و اجتماعی است که سرلوحه تعلیم آن مربی یگانه بشریت، شعار «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» است. پیامبر(ص) تاریخ صدر اسلام را با آن همه فراز و نشیب، در درجه اول با اخلاق نیکوی خود ساخت. درایت ایشان در گردآوردن مهاجرین و انصار و بستن پیمان برادری میان آنان (السیرة النبویة ،ج 2، ص 146)، با دو فرهنگ متفاوت اما بوسیله اخلاق، از اقدامات اساسی ایشان در انسجام بخشیدن به جامعه نوپای اسلامی بود.
غضب و عصبیت که نقطه مقابل اخلاق و تعادل هستند، از آفات به شمار می روند. این دو مفسده باعث بدزبانی، کج خلقی، زشت گویی، تمسخر و رفتار ناشایست در رابطه با دیگران میشوند.آیت الله العظمی خمینی(ره) می گویند: مفاسد اخلاقی، مثل کینه بندگان خدا که از غضب زاییده می شود به کینه انبیاء واولیاء منتهی میگردد و کینه ذات مقدس واجب الوجود، قباحت و فساد آن عظیم است. پس این خلق را می توان گفت، ام امراض نفسانیه و کلید هر شر است.(چهل حدیث، ص 138)
این مطلب حتمی است که شیطان که کارش یکسره بردن انسان به سوی کجی ها و انحرافات است، مروج تفرقه بین مسلمانان باشد؛ زیرا خداوند فرموده: « انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوة و البغضاء » (قرآن، مائده، 91) بنابراین با پای بندی به اخلاق حسنة برادری و اتحاد، باید بر توطئه و دسایس شیطانی که مبلغ اخلاق سیئه تفرقه است، مهر بطلان زد.
مبارزه با خرافات و قوم گرایی
از مصادیق بارز اخلاق گرایی، دوری جامعه اسلامی از خرافات و اعتقادات بی پایه و اساس و رفتارهای ناهنجار است. اندیشه قومیت و نژادپرستی که در اثر جمود فکری در میان برخی از مسلمانان رواج یافته از این دسته است. در اندیشه سیدجمال اسدآبادی که به دنبال تمدن نوین اسلامی بود، دوری جستن از قوم و قبیله گرایی اساس کار بود (آرا و اندیشه سیدجمال، ص 12) ساختار امت اسلامی باید ترکیبی صد در صد اسلامی و ایدئولوژیک باشد. این ساختار هیچ گونه ارتباطی با نژاد یا منطقه جغرافیایی ندارد. (سیدابوالاعلی مودودی، ص208)
نتیجه گیری
وحدت علمی و فرهنگی همان تقریب مذاهب اسلامی است که تحقق آن منوط به اجتماع دانشمندان مذاهب اسلامی و مطرح کردن مسائل نظری و اختلافی برای دستیابی به حقایق و اطلاع از نظر یکدیگر است.
نقش اندیشمندان دینی در اشاعه فرهنگ تقریب و صیانت از هویت اسلامی - بخش اول
نقش اندیشمندان دینی در اشاعه فرهنگ تقریب و صیانت از هویت اسلامی - بخش دوم
منبع: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی