معرفی دو کتاب با موضوع «مساله وحدت اسلامی» و «تعدد مذاهب»
مهم‌ترین آثار در بحث تقریب مذاهب اسلامی - بخش دوم
کتاب «تأملی بر مسأله‌ی وحدت اسلامی از دیرباز تا دیروز با تکیه بر جنبش اتحاد اسلام» اثر محمد حسین اردوش در سه بخش کلی سامان یافته است. کتاب «تعدد مذاهب از دیدگاه فقها و اندیشمندان» اثر سید جلال میرآقایی دارای یک مقدمه و پنج فصل است.
تأملی بر مسأله‌ی وحدت اسلامی از دیرباز تا دیروز با تکیه بر جنبش اتحاد اسلام
محمدحسین اردوش، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، معاونت فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ۷۰۰ صفحه، وزیری.
وحدت اسلامی در سده سیزدهم هجری / نوزدهم میلادی، در قالبی که به «اتحاد اسلام» یا «پان‌اسلامیسم» مشهور است، طرح گردید. جنبش اتحاد اسلام با تعاریفی که از وحدت اسلامی مطرح است، شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارد.
پرسش اصلی در این پژوهش، چگونگی طرح نظریه وحدت اسلامی با خصیصه‌های ویژه این جنبش در این دوران و نتایج مترتب بر آن است. فرضیه اصلی این پژوهش، آن است که وحدت اسلامی در این دوران، جنبشی وحدت‌طلبانه، اصلاح‌گرا و استعمارستیز است و مهم‌ترین عامل ظهور آن نیز نیاز اسلام به وحدت در برابر جهان جدید است.
نویسنده در این اثر کوشیده با استنادات پژوهشگرانه، تألیفی از گزیده منابع و مآخذ و تحقیقات معتبر، همراه با نتیجه‌گیری‌ها و تحلیل‌ها و بررسی‌های علمی خود ارائه دهد.
کتاب در سه بخش کلی سامان یافته است. نویسنده در بخش نخست کتاب، به بررسی و تحلیل ناهمسازی‌ها و تفرقه‌های مسلمانان و نیز تلاش‌هایی که برای وحدت و همسازی در جهان اسلام از آغاز تا قرن سیزدهم قمری صورت گرفته است می‌پردازد. در این بخش، دوران خلفای راشدین، امویان، عباسیان، صفویه و عثمانی مورد بررسی قرار گرفته است.
بخش دوم کتاب به بررسی مسئله وحدت اسلامی در ایران در عصر قاجار و امپراتوری عثمانی اختصاص دارد. نویسنده در این بخش می‌کوشد پس‌زمینه‌ها و زمینه‌های مطرح‌شدن مسئله وحدت اسلامی در این عصر، و رویدادهایی که در این مسیر مؤثر بوده‌اند را واکاوی کند.
بخش سوم که تقریباً نیمی از حجم کتاب را دربرگرفته است، به بررسی جنبش اتحاد اسلام یا همان پان‌اسلامیسم، عناصر و مؤلفه‌های این جنبش، اقدامات و اندیشه‌های مطرح‌شده در این باره، نقش سید جمال در آن، و مواضع و دیدگاه‌های شخصیت‌هایی مانند محمد عاکف ارسوی، ایرج افشار، محمد اقبال لاهوری، محمدرضا حکیمی، امام خمینی(ره)، شهید مطهری(ره)، عبدالحسین زرین‌کوب، علی شریعتی، امیرشکیب ارسلان و... درباره سید جمال‌الدین اسدآبادی اختصاص دارد.
تعدد مذاهب از دیدگاه فقها و اندیشمندان
سید جلال میرآقایی، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، معاونت فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۶، ۳۴۲ صفحه، وزیری.
این کتاب که دارای یک مقدمه و پنج فصل است در حقیقت مجموعه‌ای است از فتاوای علما و صاحب‌نظران فقهی مذاهب گوناگون اسلامی در خصوص این سؤال که «اطلاق امت اسلامی بر اتباع مذاهب دیگر اسلامی اعم از شیعه، فرق چهارگانه اهل سنت، زیدیه، ظاهریه، اباضیه و دیگران که اصول دین مبین را معتقدند چیست؟ و آیا تکفیر فرق مزبور جایز است یا خیر؟ و اصولاً حدود تکفیر در عصر حاضر چگونه است؟».
این سؤال را هشت نفر از علمای شیعه، سیزده نفر از علمای اهل سنت، سه نفر از علمای زیدیه و یک نفر از علمای اباضیه پاسخ گفته‌اند. این علما در پاسخ به سؤال مذکور، بالاجماع فرق اسلامی را از امت اسلامی دانسته و تکفیر آنان را در هیچ شرایطی جایز ندانسته‌اند.
نویسنده در مقدمه، پس از اشاره به مقام والا و برجسته علمایی که مورد پرسش قرار گرفته‌اند، یادآور می‌شود که فتاوای گردآوری شده از سر مصلحت‌اندیشی و ملاحظات سیاسی و تحت تأثیر منافع زودگذر صادر نشده است، هرچند که زمینه فتوا در شرایط اجتماعی ـ سیاسی فراهم می‌شود.
فصل اول: تحت عنوان درآمدی بر تقریب مذاهب اسلامی. شامل دو مقاله مذاهب اسلامی از اختلاف تا ائتلاف نوشته آیت‌الله محمدعلی تسخیری، و پیش‌نویس سند تأسیسی جمعیت وحدت و تقریب نوشتة علامه محمدمهدی شمس‌الدین.
فصل دوم: بیانیه‌های گروهی علما و اندیشمندان مسلمان پیرامون تعدد مذاهب، شامل بخش‌های ذیل: استراتژی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، پیش‌نویس منشور وحدت اسلامی، متن بیانیه کنفرانس بین‌المللی‌حقیقت اسلام و نقش آن در جامعه معاصر، مجمع علما و اندیشمندان مسلمان، اولین کنفرانس بین‌المللی مذاهب اسلامی و چالش‌های معاصر، برنامه ده‌ساله رویارویی با چالش‌های امت اسلامی در قرن بیست و یکم، و متن قطعنامة شمارة ۲۸/۳۴ وزرای خارجه کشور‌های عضو سازمان کنفرانس اسلامی.
فصل سوم: فتاوای فقهای مذاهب اسلامی پیرامون ملاک‌های مسلمانی و شرایط افتاء. شامل فتاوای فقهای عظام و مراجع شیعه پیرامون ملاک‌های اسلام و شرایط فتوا که برخی از آنان عبارت‌اند از: آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله فاضل لنکرانی، آیت‌الله محمدعلی تسخیری و...؛ فتاوای علمای اهل سنت درباره ملاک‌های مسلمان‌بودن و شرایط فتوا دادن که برخی از آنان عبارت‌اند از: شیخ محمود شلتوت، شیخ جادالحق علی جادالحق، دکتر شیخ محمد سید طنطاوی، دکتر شیخ یوسف قرضاوی، شیخ احمد کفتارو، فتوای شورای عالی امور دینی ترکیه؛ فتاوای علمای زیدیه درباره ملاک‌های مسلمانی و شرایط افتاء، مانند شیخ ابراهیم بن‌محمد الوزیر، شیخ محمد بن‌محمد بن‌اسماعیل المنصور، شیخ حمود بن‌عباس بن‌عبدالله المؤیّد، شیخ احمد بن‌حمد خلیلی ـ مفتی کل سلطنت‌نشینی عمان و اباضیه جهان.
فصل چهارم: پاسخ به کج‌اندیشان. این فصل شامل دو بخش است: پاسخ آیت‌الله مکارم شیرازی به فتوای ۳۸ تن از علمای وهابی مبنی بر تکفیر شیعیان و جواز قتل آنان، و متن نامه آیت‌الله تسخیری به جمعی از علما و اندیشمندان جهان اسلام جهت نظرخواهی در خصوص فتوای مذکور و پاسخ علمای جهان اسلام به نامه ایشان و محکوم‌کرن فتوای تکفیری عبدالله الجبرین.
فصل پنجم: پیوست‌ها. شامل متن منشور مکه معظمه، و بیانیه جمعی از فضلای حوزه علمیه قم دربارة اوضاع جاری عراق و مسائل منطقه. یادآور می‌گردد که کتاب حاضر ترجمه فارسی کتاب التعددیة المذهبیة فی‌الاسلام و آراء العلماء فیها همراه با برخی بیانیه‌ها، اسناد و مقالات است.
