نادر شاه، شاهی وحدت گرا

طرح نادری برای وحدت

♦ نادر شاه افشار (سلطنت از 1148تا1160 ه ق) نامی برجسته در تاریخچه ی رجال وحدت اسلامی به شمار می آید[۱][۲]. وی اعتقاد خود راجع به وحدت اسلامی را نخست بار در زمره ی شروطش برای پذیرش سلطنت در گردهمایی بزرگ و پر تشریفات حکام و روسا و قضات و علماء و اشراف و اعیان ولایت در دشت مغان در سال(1148ه ق)،  بیان می دارد.

نادر تایید شرط هایش را از سوی شورای دشت مغان به صورت عهدنامه ای مکتوب کرده و به امضای اعضای آن شورا می رساند. در این سند که به وثیقه نامه معروف است[۳]، نیمی از شروط وی برای پذیرش سلطنت، در حوزه ی وحدت اسلامی قرار دارد.[۴]

 

گویی ستیزهای مذهبی بی امان عصر صفوی، به ویژه اغتشاشات و تباهی های دوران پایان آن و ویران گری های شورش های داخلی به خصوص شورش پیروز افغان ها، لزوم تن دادن به اصلاحاتی در عرف و عادات مذهبی را بصورت باوری عمومی در آورده بود. مشاوران درست اندیش او نیز همین نظر را داشتند و مناسب بود که در مجمع حقیقی اهل بینش و دانش، چنین مهمی حتی بصورت پیشنهاد صاحب قدرت و به اصطلاح "فرامیشی" مورد مداقه قرار گیرد. با توجه به آنچه در تاریخ شایسته بررسی است، این به "حساب گرفتن مردم" باید برای او افتخار بزرگی محسوب شود و به هر حال، بدیهی است که مخالفت های موجهی نیز علیه اراده او صورت نگرفته است.

 

نادر شاه می دانست که باروری یا عقیمی طرح وی بستگی کامل به امپراطوری عثمانی دارد. از همین رو، وی بی فوت وقت چهارچوب طرح خود برای وحدت اسلامی را شفاف و در قالب اصولی کاربردی برای ارسال نزد سلطان عثمانی، محمود اول (سلطنت از 1143تا1168ه ق) تنظیم می نماید. آنگاه نادر شروط پنجگانه ترتیب داد.[۵]

 

تلاش های نادر شاه افشار در جهت پیوند با امپراطور عثمانی و طرح اتحاد اسلامی وی در اواسط قرن12 ه/18م. نیز علیرغم حدود ده سال کوشش پی گیر، بدلیل همین بهره برداری ها و ملاحظات سیاسی و رقابت ها و جاه طلبی های طرفین، به نتیجه نرسید. اگرچه اتحاد اسلامی نادر، در آن مقطع، صرف نظر از انگیزه های سیاسی و ماهیت سیاسی-نظامی منادی آن می توانست در سطح وسیعی درگیری ها و تعارضات میان دو قدرت بزرگ ایران و عثمانی را کاهش داده و یا از بین برده و برخلاف دوران صفویه زمینه ی پیوند و اتحاد آن ها را بویژه در مقابل دول اروپایی فراهم آورد و از این جهت بسیار مهم و اساسی بود، اما این مورد برجسته طرح وحدت دولت های مسلمان نیز با امتناع خلیفه عثمانی عملی نگردید و جهان اسلام همچنان در آتش تفرقه و تجزیه سوخت.

 

وثیقه ی نجف....کوششی دیگر از سوی نادر برای وحدت بین شیعه وسنی [۶]

♦ آخرین و مهمترین اقدام نادر در راستای طرح وحدت اسلامی، برپایی  گردهمایی حدود هفتاد تن از علمای مذاهب اسلامی از ایران، افغانستان، ماوراء النهر و بین النهرین در سال 1156ه ق، در نجف می باشد. نتیجه ی این گردهمایی که با هدف حل و فصل اختلافات مذهبی منعقد گردید و در نوع خود تجربه ای کم نظیر به شمار می آید انتشار بیانیه ای به امضاء علماء حاضر در گردهمایی راجع به اتحاد مذاهب اسلامی بود که مشهور به وثیقه ی نجف می باشد.

*مفاد وثیقه ی نجف و عهدنامه دشت مغان یکسان می باشد.

 

مفاد بیانیه

♦ اولا اینکه: اهل ایران از عقاید سالفه و سب و رفض نکول و مذهب جعفری را که از مذاهب حقه است، قبول نموده، قضات و علماء و افندیان کرام روم اذعان کرده آنرا خامس مذاهب شمارند.

 

دوم اینکه: چون در کعبه معظمه ارکان اربعه مسجدالحرام با ائمه ی مذاهب اربعه تعلق دارد، ائمه ی مذهب جعفری در رکن شافعی با ایشان شریک بوده، بعد از ایشان علیحده با امام خود به آیین جعفری نماز گزارند.

 

سوم اینکه: هرساله از طرف ایران امیرحاج تعیین شود که به طریق امیر حاج مصر و شام، در کمال اعزاز و اکرام حجاج ایران را به کعبه ی مقصود رساند و در دولت علیّه عثمانیه امیر حاج ایران، تالی امیر حاج مصر و شام باشد.

 

چهارم اینکه: اسرای دو مملکت در نزد هرکس بوده باشند مطلق العنان بوده بیع و شری بر ایشان روا نباشد.

 

پنجم اینکه: وکیلی از دولتین در پای تخت یکدیگر بوده و امور مملکتین را بر وفق مصلحت فیصل می داده باشند[۷]

 

که به وسیله ی رفع اختلاف صوری و معنوی از میانه ی امت حضرت سیدالثقلین(ص) گشته، من بعد به مقتضای انما المومنون الاخوه[۸] رسم الفت و برادری فی مابین اهالی روم و ایران مسلوک باشد.{...}

 

شرح مذاکرات مذهبی این گردهمایی که با هدایت نادر منجر به صدور وثیقه نجف شد توسط یکی از اعضای برجسته ی آن، شیخ عبدالله افندی بن حسین بغدادی مشهور به سویدی که به درخواست پادشاه افشار، از سوی احمد پاشا، حاکم بغداد، به نجف اعزام شده و در گردهمایی شرکت جسته بود، در دو اثر وی"الحجج القطعیه لاتفاق الفرق الاسلامیه" و "النفحه المسکیه فی الرحله المکیه" آورده شده است.[۹]

 

1.شیخ محمد غزالی، عالم بلند آوازه مصری که در تجلیل تلاش های پادشاه افشار در راه وحدت اسلامی می نگارد:" خداوند  به سردار فارسی، نادر شاه افشار پاداشی دهد که برای جمع کلمه و ایجاد همبستگی کوشید و در راه آن جهاد کرد"./محمد غزالی، نخستین گام در راه همبستگی،"اسلام آیین همبستگی"ص38.

2.البته از نظر دور نمی بایست داشت که بی تردید طرح وحدت اسلامی- قطع نظر از چگونگی و مصدر آن- برای اروپائیان به هیچ روی خوش آیند نبود، "هنوی" بازرگان بریتانیایی نیز که نفرت خود را آشکارا نسبت به نادر؛ آخرین جهان گشای شرق که ظهورش در آن عصر برای غرب نامنتظره بود، آشکارا در جای جای اثرش ابراز داشته است. ر.ک به جونس هنوی، زندگی نادر شاه، ترجمه ی اسماعیل دولتشاهی، تهران:بنگاه ترجمه و نشر کتاب،1346. ص157-158

3. ر.ک به محمد حسین قدوسی، نادر نامه. مشهد: انجمن آثار ملی خراسان،1339، ص302-307

4. ر.ک رضا شعبانی، تاریخ تحولات سیاسی-اجتماعی ایران در دوره های افشاریه و زندیه،چ2،سمت.تهران.1378.ص38.

5.مینورسکی، تاریخچه نادر شاه، ترجمه رشید یاسمی، چ3 ، کتابهای سمرغ وابسته به انتشارات امیر کبیر، تهران 1363،ص56

6. نزدیک به ده سال بعد از مجلس سیاسی دشت مغان، مجلس مذهبی نجف برپا شد./ ر.ک به ابوالفضل عابدینی. تاریخ اسلام - هشتم تیرماه سال 1385 شماره بیست و ششم - برگی از پیشینه تلاش ایرانیان برای اتحاد مسلمانان

7. استرآبادی،میرزا مهدی خان: جهان گشای نادری، به اهتمام سید عبدالله انوار، انجمن آثار ملی، تهران،1341

8. سوره 49 آیه 10

9. ر.ک به رسول جعفریان، نادر شاه و مساله وحدت اسلامی.دفتر اول. زیرنویس ص40  و همینطور؛ ر.ک به محمد حسین قدوسی. نادر نامه ص311-312

10. از آن سال(سال مرگ نادر1160ه ق) تا نیمه ی دوم قرن نوزدهم/سیزدهم هجری که تجدد خواهی اسلامی در صحنه حاضر شد، کوشش دیگری در راه آشتی انجام نگرفت.