در گذر تکفیر فکرى و تکفیر جنایت‏کارانه‏

هیچ راه گریزى از تکفیر فکرى در نزاع اندیشه‏ ها وجود ندارد، زیرا یقین به این‏که اندیشه شما حقیقت است منجر به این نتیجه مى‏شود که اندیشه مخالف دروغ، باطل، گمراهى و مانند آن پنداشته شود و اگر اندیشه ‏اى را دروغ و گمراهى به‏ شمار آوریم، نوعى تکفیر پدید مى ‏آید و اگر امرى را مشخص و تاکید کنیم که شرطى براى پیوستن به اسلام است، فقدان این امر موجب اختلال در پیوستن به اسلام مى‏شود و این به معناى آن است که انکار آن شرط، انکار اسلام است

جعفر محمد حسین فضل‏ الله‏ 

 

تکفیر عملى که منجر به قتل و جنایت مى‏شود از دو عامل نشأت مى‏گیرد. اول فراتر رفتن تکفیر از سطح اندیشه به تکفیر شخص و دوم شرایط محیطى که فرد تکفیرى در آن رشد مى‏کند. اعتقاد به یگانه بودن حقیقت مسلتزم پذیرش حقانیت یک اندیشه و بطلان اندیشه معارض آن مى‏شود. طبعا اگر در اندیشه‏ اى شرطى براى پیوستن به اسلام باشد، اندیشه‏ هاى دیگر که فاقد آن شرط باشند کفر به حساب مى ‏آیند. همچنان که قرآن نیز به صراحت برخى اندیشه‏ه اى را کفر خوانده است. اما فرق است میان تکفیر اندیشه و تکفیر صاحب آن. با دقت در مضمون آیات قرآن در مى ‏یابیم که قران برخى اندیشه‏ هاى را کفر شمرده و همین کافران را گاهى به خاطر صفات و رفتارشان مذمت و گاهى ستایش کرده است. تاریخ معصومین نیز نشان مى‏دهد که آنان نیز در عین باطل شمردن اندیشه‏ هاى کافران با صاحبان آنها تعاملات علمى و اجتماعى داشته اند. عدم درک صحیح و تحلیل عمیق روایات پیامبر و بکار نبستن عقل موجب برداشت سطحى از روایات و تسرى دادن تکفیر از اندیشه به تکفیر شخص مى‏شود. خصوصیات اخلاقى و زمینه‏ هاى تربیتى که موجب مى‏شود فرد پاکى را تنها در اندیشه خود بیابد و دیگر اندیشه‏ ها و صاحبان آنرا نجس بشمارد منجر به حذف و نابود کردن دیگران مى‏شود. فراهم کردن شرایط پژوهش در زمینه پیشرفت اندیشه ‏ها و اجازه دادن به ارائه اندیشه‏هاى مختلف در جامعه مانع از رشد تکفیر جنایتکارانه خواهد شد. 

 

مقدمه‏ 

برخى از پژوهش‏ها به این نتیجه رسیده ‏اند که رفتار جنایت‏کارانه گروه‏هاى تکفیرى بر دو پایه شکل مى‏گیرد: 

یکى: گرایش تکفیرى علیه دیگران نه افکار و اندیشه آنان و دیگرى عوامل داخلى و خارجى که در شکل دادن این شخصیت نقش موثر دارد و به این گرایش اجازه داده است تا خود را در قالب رفتارى وحشیانه و بزهکارانه ابراز کند، که در این دوران بى‏ نظیر است. 

ما درک این دو امر را مهم مى‏دانیم، زیرا مى‏توان براى بررسى این پدیده در نظام‏هاى آموزشى و تربیتى- خواه در کانون‏هاى دینى و خواه در مدارس- و هم‏چنین در نظام‏هاى سیاسى، اجتماعى و اقتصادى و مانند آن برنامه‏ ریزى کرد، زیرا نظام اقتصادى با توجه به فشارى که بر روى جوامع اعمال مى‏کند در ایجاد فضایى متناسب با رفتار خشونت‏ آمیز و یا غیر خشونت‏ آمیز تاثیرگذار است. 

در بعد فکرى تکفیر، اشاره مى‏کنیم که هیچ راه گریزى از تکفیر فکرى در نزاع اندیشه‏ ها وجود ندارد، زیرا یقین به این‏که اندیشه شما حقیقت است منجر به این نتیجه مى‏شود که اندیشه مخالف دروغ، باطل، گمراهى و مانند آن پنداشته شود و اگر اندیشه ‏اى را دروغ و گمراهى به‏ شمار آوریم، نوعى تکفیر پدید مى ‏آید و اگر امرى را مشخص و تاکید کنیم که شرطى براى پیوستن به اسلام است، فقدان این امر موجب اختلال در پیوستن به اسلام مى‏شود و این به معناى آن است که انکار آن شرط، انکار اسلام است و مانند دیگر مثال‏ها پیرامون وجود تضاد میان باورها و افکار مخالف، بر اساس این اندیشه که حقیقت، تعدّد پذیر نیست. 

قرآن کریم نیز مشابه این گونه از بیان را ابراز داشته است؛ آن‏چنان که خداوند تعالى مى‏فرماید: لَّقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ؛ (1)«کسانى که [به تثلیث قائل شده و] گفتند خدا سومین [شخص از] سه [شخص‏] است» و یا لَّقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قَآلُواْ إِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ‏؛ (2)«کسانى که گفتند خدا همان مسیح پسر مریم است مسلما کافر شده ‏اند» و مانند موارد دیگر که در چهارچوب بررسى علمى اندیشه دیگران و عقیده آنان قرار مى‏گیرد. اگر قصد داشته باشیم مثالى از گفت‏ وگوهاى خود را بیاوریم، در این جا قادر خواهیم بود که کفر را این‏گونه به تصویر بکشیم که فردى مى‏گوید: فقط اندیشه من حقیقت است و اندیشه تو خطاست و فرد دیگرى بر خلاف آن اظهار نظر مى‏کند و ... که در بحث‏هاى فکرى و عقیدتى ما جریان دارد. 

همه این مسئله- با چشم‏پوشى از نسبیت مفهوم کفر در عالم اندیشه- به این معناست است که او با استفاده از کفر از کسى یاد مى‏کند که اندیشه خاصى را انکار کرده است؛ درحالى‏که در قیاس با اندیشه دیگر، مومن به شمار مى‏رود و قرآن کریم نیز از این گرایش استفاده کرده است؛ در جایى که خداوند مى‏فرماید: 

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَالَّذِینَ هَادُواْ وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ‏ (3)«کسانى که ایمان آوردند و کسانى که آیین یهودان و ترسایان و صابئان را، برگزیدند، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند و کارى شایسته کنند، خدا به آن‏ها پاداش نیک مى‏دهد و نه بیمناک مى‏شوند و نه محزون» جایى که ایمان به خداوند و روز قیامت را براى آنان اثبات کرده است و- در نظر آنان- این عده در تصور خود از خداوند کفر ورزیده ‏اند و این همان چیزى است که استفاده قرآن از اصطلاح کفر در مقابل اندیشه ‏هاى مشخصى را تاکید مى‏کند در صورتى که مورد بررسى علمى قرار بگیرد و بدون استثنا نیز نمى‏ باشد. 

در این جا اشاره مى‏کنیم که مجموعه ارزش‏ها از دیدگاه اسلام تفصیلى است؛ به این معنا که تک تک آن‏ها بررسى مى‏شود و صرفا بر اساس ارتباط با یگ گروه نیست و این همان چیزى است که سبب گردید تا قرآن، مسلمانان را به دلیل رفتار اشتباه آنان‏ مذمت و به دلیل رفتار صحیح از کافران ستایش کند. همچنین موجب شد تا قرآن یهودیان را مذمت کند نه به این دلیل که آن‏ها کافرند بلکه به این دلیل که آن‏ها مستکبر هستند و پیامبران را به ناحق مى‏کشند: وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍ‏ (4)و به قسمتى از قرآن ایمان داشته و قسمتى دیگر را انکار مى‏کنند. هم‏چنین قرآن، نصرانى‏ها را خطاب ستایش خود قرار داد، زیرا أَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لَا یَسْتَکْبِرُونَ‏؛ (5) «برخى از آنان دانشمندان و رهبانانى ‏اند که تکبر نمى‏ ورزند» تَرَى أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُواْ مِنَ الْحَقِ‏ (6) «مى‏بینى بر اثر آن حقیقتى که شناخته ‏اند اشک از چشم‏هایشان سرازیر مى‏شود» و مانند آن تا جایى که اهل کتاب را به «کلمه سواء» (7) (سخنى که میان ما و شما یکسان است) فراخواند. 

بنابراین انکار اندیشه‏ ها چه بسا تجلى آزادى در نقد باشد، امرى که در آن هرگروه و یا هر انسان و یا هر طرفى مى‏تواند اندیشه خود را ابراز و آنچه را که نماینده اوست بیان کند و هم‏چنین درباره اندیشه دیگران و آنچه که «به نسبت او» نماینده آنان است به ابراز نظر بپردازد. 

در این جا و مشخصا در بیان «به نسبت او» تفاوت میان تکفیر فکرى و تکفیر اشخاص ناشى مى‏شود؛ زیرا انکار اندیشه نسبت به اندیشه «من» حاصل شده است و حتى زمانى که این «خود من» درباره دیگران مى‏گوید که او کافر است، مقصود از این گفته این است که وى به نسبت اندیشه ‏اى که به حقیقت بودن آن باور داشته و آن را مدار حقیقت مى‏داند، دیگرى را کافر شمرده است. 

طبعا، این مسئله، نفى کننده این نیست که اصطلاح کفر بسیارى از اندیشه‏ ها و صورت‏هاى منفى را در خود جاى داده است و حتى اطلاق کفر براى ارزیابى منفى‏ آنچه که بیان مى‏شود، واجب است و با این وجود اگر در مرزهاى عالم اندیشه و در چهارچوب قواعد گفت‏وگو و جدال احسن باقى بماند، در اصل خود مصطلحى علمى است. 

در آغاز کار، این نسبیت مرا وامى‏دارد تا چیزى را که براى من واضح است، بیان کننده حقیقت بپندارم که چه بسا براى دیگران این گونه نباشد و بلکه از دیدگاه دیگران من کافر باشم و نه آن‏ها؛ و در این اندیشه نیز که حقیقت، تعدد پذیر نیست تاثیر نمى‏گذارد و همانا مردم یا حقیقت را شناخته و یا در آن دچار اشتباه مى‏شوند و چیزى جز حق و باطل وجود ندارد. آن‏چنان که خداوند تعالى فرمود: فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقّ إِلّا الضّلَالُ‏؛ (8) «و بعد از حقیقت جز گمراهى چیست» زیرا اشتباهاتى که ما به عنوان بشر غیر معصوم مرتکب آن مى‏شویم، همان اندیشه‏ هاست، به این معنا که اندیشه من همان صواب است و اندیشه دیگرى همان اشتباه است، اما آیا این‏که اندیشه من ضرورتاً همان حق است؛ ضرورتاً این‏گونه نخواهد بود، بنابراین مانع اینکه اندیشه من خطا و یا غیر دقیق باشد چیست! آیا بسیارى از اندیشه ‏هاى سابق خود را در اثر اطلاع از دستاوردهاى جدید و یا بر اثر تغییر دیدگاه درباره یک موضوع تغییر نمى‏دهیم؟ درحالى‏که اگر پیش‏تر از ما درباره ارزیابى اندیشه خود مى‏پرسیدند بدون شک و با جزم ویقین پاسخ مى‏دادیم که اندیشه ما همان حقیقت است. 

بنابراین، مشکل از آن‏جا ناشى مى‏شود که تکفیر از نزاع اندیشه به نزاع با اشخاص منتقل مى‏شود زیرا نزاع اندیشه معمولا در چهارچوب دلایل و برهان‏ها و بر اساس اعتقاد «من» و اعتقاد دیگرى که من حق هستم، محدود مى‏شود، در حالى که نزاع با دیگرى در چهارچوب ابزارهاى تخریب و دور کردن از عرصه صورت مى‏پذیرد. 

شاید برخى بگویند نابود کردن تکفیر حتى از عالم اندیشه نیز مطلوب است، زیرا تکفیر به عنوان نزاع میان ذات بر تکفیر در عالم اندیشه متمرکز خواهد شد و این‏ نابودى مى‏تواند با بیان تعدد حقایق صورت بپذیرد و ما شرعى بودن همه اندیشه‏ هاى انسانى موجود را مى‏پذیریم و این همان روحى است که در کالبد قرن بیست و یکم دمیده مى‏شود و میثاق حقوق بشر سازمان ملل متحد نیز آزادى دینى را ضمانت مى‏کند و میزان تمدن و توسعه نیز با آن سنجیده مى‏شود. 

ولى ما امروز آن را صرفا توّهم و خیال مى‏بینیم، زیرا اگر اندیشه‏ ها به یک سو متمایل شود، طرف مقابل به شکل قهرى جانب منفى را مى‏گیرد؛ به گونه‏ اى که نمى‏توان میان طبیعت دو نفى‏ کننده جمع بست و حتى اگر همه ادیان را حق بپنداریم آیا مى‏توان مسائل را در افکار خود نابود کرد! 

در عرصه تاریخ اسلام در مى‏یابیم که «کافران» با حضرت محمد (ص) در مدینه زندگى مى‏کردند و روابط میان آن‏ها و مسلمانان در تحولات بعدى تمدن، بر پایه احترام متقابل و مشارکت ایجابى است، تا جایى که برخى از آنان به ترجمه اندیشه دیگران در عرصه علمى و اسلامى همت ورزیدند، امرى که موجب مشارکت علمى میان آنان و مسلمانان شد. هم‏چنین کسانى که از نظر اندیشه، امام على (ع) را تکفیر کردند در جامعه اسلامى با امنیت زیستند و آنان همان خوارج بودند که حضرت به دلیل این مسئله با آنان به پیکار برنخاست، بلکه نبرد حضرت با آنان پس از اختلال در امنیت، راهزنى و ارتکاب قتل وحشیانه صورت پذیرفت .... و همه این امور بدین معناست که اندیشه تکفیرى به تکفیر عملى و تخریب وجود منتقل نشده بود؛ به‏ گونه‏ اى که گروه‏هاى تکفیرى جنایت‏کار آن را ترویج مى‏دهند. 

ما اعتقاد داریم که شیوه تکفیر سطحى که تمسک به ظاهر روایات مى‏کنند، از تحلیل ژرف درباره مدلول آن به دور بوده و بر ابزارهاى بیان براساس قرآن، سنت، عقل، و منطق سلیم تکیه ندارد و محیط فکرى مناسبى را براى انتقال تکفیر فکرى به گرایش عملى و جنایت‏کارانه خود فراهم کرده است. اگر عوامل تربیتى و فرهنگى مساعد با ایجاد شخصیت در کنار هم قرار نگیرند قتل را آسان و توحش را احیا مى‏کند، زیرا این روش، شما را در مقابل شخصیت‏هاى نص گرا و جدا از اجتماع و زندگى قرار مى‏دهد که براى خود عالمى دارد که در آن زندگى مى‏کند و آن جهانى است «پاک» که نباید «جهان نجس» که مردم در آن زندگى مى‏کنند آن را آلوده کند، جهانى که در عقلیات و فلسفه غوطه ‏ور و مردم در آن شرک مى‏ ورزند و مانند این مسائل که در ادبیات این گروه‏ها شنیده و خوانده ایم. 

این روش که پایه و اساس آن محافظت از پاکى و نابود کردن دیگران از نجاست است، پرده از ضعف در ساختار فکرى آنان بر مى‏دارد؛ زیرا صاحبان این اندیشه با محافظت از این روش قادر نخواهند بود با زندگى ارتباط برقرار کنند، چرا که تغییر و پیشرفت شامل آن مى‏شود. و در این جا اندیشه پیشرفت خود به بدعت تبدیل مى‏شود که مبارزه و حذف آن از زندگى مردم با زور، لازمه آن است، زیرا به دلیل ضعف دلایل و گفت‏وگوى اصحاب این اندیشه تنها راه براى نابود کردن بدعت است. 

چه بسا امروز لازم باشد که پژوهش‏گران در عرصه علم کلام، فرقه‏ ها و مذاهب به گونه دیگرى از پژوهش‏ها روى بیاورند که هدف از آن کشف میزان ارتباط میان پیشرفت فکرى فرقه و یا مذهب اسلامى و میان عدم تبدیل آن به روش کشتار و نابود کردن دیگران باشد تا بدین صورت و به شکل کلى، عاملى براى تعمق جدى در فرآیند توسعه ساختار فکرى باشد و باید فرآیند نقد آگاهانه از ساختارهاى فکرى ضعیف که امروز مسئولیت بدنامى اندیشه دینى در همه جوامع را بر عهده دارند سرآغاز کار قرار بگیرد. 

و با توجه به دست آوردهاى علم جامعه ‏شناسى نباید کسى این انتظار را داشته باشد که هرگونه پیشرفت در آن ساختارها، فقط از نقد روش تفکر آن گروه‏ها آغاز شود؛ بلکه نیازمند تغییر در ساختارهاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى این گونه گروه‏هاست، زیرا یکى از نشانه‏ هاى مهم آن، ارتباط میان اندیشه و جامعه‏ اى است که در آن زندگى مى‏کنند و این‏که آن عرصه بر اساس استبداد سیاسى، بریدگى فرهنگى، توحش اجتماعى و هم‏چینن فقر، محرومیت و بحران اقتصادى است. 

در این جا در مى‏یابیم که هدف بسیارى از تعالیم اخلاقى و تربیتى اسلام، اصلاح عرصه ‏اى است که انسان در آن زندگى مى‏کند، زیرا فساد جامعه بر روى کسانى که در آن زندگى مى‏کنند تاثیر منفى خواهد داشت و این همان چیزى است که از اخلاقیات مرتبط با تسامح، عفو، بردبارى، سعه صدر، رحمت، دوست داشتن و مانند آن در مى‏یابیم. ساختارهایى هستند که جامعه بشرى بر پایه آن استوار است، مانند عدالت، قانون، همکارى اجتماعى، دانش، آزادى بیان و گفت‏وگوى احسن و ...، و هدف از همه این ها، تبدیل نشدن جامعه به محیطى است که یک انسان بحران زده را در عرصه تولید اندیشه و یا انتقال نزاع از اندیشه به نزاع با دیگران در بر بگیرد. 

همه این عناوین اخلاقى که پیش‏تر ذکر شد ناگزیر باید به مجموعه و شبکه هایى تبدیل شود که در عمق فرآیند ساخت جامعه و مستحکم کردن جریان آن وارد شود. به‏طور مثال ستودن علم باید با شیوه آموزشى بیان شود که استقلال در اندیشیدن را براى انسان تضمین کند و باید سازمان‏هایى داشته باشیم که از پژوهش‏هاى علمى حمایت و عرصه‏اى را براى آزمایش اندیشه‏ها حتى اندیشه‏هاى افراطى ایجاد کند و حتى به آنچه که به آبادانى سازمان تربیتى و معمارى آن و میزان گشایش فکرى و انعکاس در روح و روان مرتبط است، پرداخته شود. 

پانوشت:

 1. سوره مائده، آیه 73.
2. سوره مائده، آیه 17.
3. سوره بقره، آیه 62. 

4. سوره آل عمران، آیه 21.
5. سوره مائده، آیه 82.
6. سوره مائده، آیه 83.
7. سوره آل عمران، آیه 64. 

8. سوره یونس، آیه 32.