ویژگی های دوره امپراطوری عثمانی
تسامح مذهبى سلطان عبدالحمید دوم عثمانی
جالب آن است که در این دوران شیعیان اجازه یافته بودند در اسلامبول، در خان والده (والده خانى)؛ بزرگترین سراى اسلامبول، در دهه ى اول محرم، مراسم عزادارى شهداى کربلا(ع) را برپاى دارند. مراسمى که روزگارى نادرشاه افشار، در راستاى طرح وحدت خود ممنوع ساخته بود. این مراسم بسیار مفصل برگزار مى گردید و حتى شامل قمه زنى نیز مى بود .
دکتر محمد حسین امیراردوش
عبدالحمید دوم سنت هاى تسامح مذهبى در امپراطورى عثمانى را که نمونه اى از آن، استقلال قضایى پیروان مذاهب مختلف بود، تقویت نمود؛ «عثمانیان داوران (قضات) را از میان داوران حنفى برمى گزیدند. ولى در جاهایى که فقیهان پیرو مکتب شرعى دیگرى بودند. داوران از میان آنان برگزیده مى شدند. همین قاعده را عثمانیان در سرزمین هایى که مردم آنها شیعه یا دروز بودند رعایت مى کردند».
بى تردید مدارا، بردبارى و تفاهم مذهبى که در شمار راهکارهاى جنبش اتحاد اسلام براى دستیابى به وحدت اسلامى بود، و سلطان عبدالحمید دوم به عنوان سیاست مذهبى در پیش گرفته بود، به مراتب از سیاست خشونت بار یکسان سازى مذهبى یا تک مذهبى نمودن برخى از اسلاف او، مانند یاووز سلیم، در جلب اعتماد و وفادارى اتباع مسلمان امپراطورى به خلیفه ى عثمانى بیشتر مفید و مؤثر بود.
سلطان زمینه ى رشد اتباع شیعه امپراطورى را در دستگاه هاى حکومتى فراهم نمود. تعدادى از شیعیان به مناصب عالى حکومتى دست یافتند. از آن جمله اند، حسین رضا پاشا (متوفى 1333 هـ.ق/ 1914م.) از دوستان سید جمال الدین، که به ریاست کمیسیون مهاجرین (رئیس اداره ى مهاجرت) و وزارت عدلیه رسید و «در همه جا علناً اظهار تشیع مى کرد». و رضا پاشا (متوفى 1402 هـ.ق/ 1894م.) که او نیز عضو کمیسیون مهاجرین بود، سفیر امپراطورى در آتن، تهران و پترسپورگ گردید و دوبار نیز شهردار اسلامبول شد.
در سایه فرهنگ هم سازگرى اسلامى، که جنبش اتحاد اسلام پدید آورده بود، دایره ى قدرتمند ممیزى(سانسور) انتشارات، که سلطان عبدالحمید دوم ایجاد نموده بود، اجازه مى دهد کتاب "ینابیع الموده"؛ اثر شیخ سلیمان بلخ قندوزى «از محدثان فاضل و یک شیعى شدید العقیده»بارها در اسلامبول طبع شود. این کتاب مناقب و فضایل اهل البیت (ع) و امامان شیعه (ع) را مبتنى بر کتب حدیثى اهل سنت بازگو مى نماید و « در اثبات حقیقت و حقانیت مذهب تشیع به دلالت آیات و احادیث و روایت است».
نامبرده و فرزندش سید برهان الدین بلخى (عضو انجمن اتحاد اسلام)، به اسلامبول مهاجرت نموده بودند و هر دو در شمار دوستان سید بودند.
جالب آن است که در این دوران شیعیان اجازه یافته بودند در اسلامبول، در "خان والده" (والده خانى)؛ بزرگترین سراى اسلامبول، در دهه ى اول محرم، مراسم عزادارى شهداى کربلا(ع) را برپاى دارند. مراسمى که روزگارى نادرشاه افشار، در راستاى طرح وحدت خود ممنوع ساخته بود. این مراسم بسیار مفصل برگزار مى گردید و حتى شامل قمه زنى نیز مى بود .
دیدار و مذاکره ى دوستانه ى شیخ الاسلام اسلامبول با آخوند ملا محمد کاظم خراسانى؛ مرجع تقلید شیعه، در مجلس تدریس وى در نجف، نمونه ى دیگرى است از فرهنگ جدید هم سازگرایى، که جنبش اتحاد اسلام، تلاش مى داشت آن را به فرهنگ غالب در جهان اسلام تبدیل نماید.
