جایگاه اهل بیت «ع» در میان صوفیان اهل سنت

این برداشت از سخنان نویسنده می شود که گویا پیامبر «ص» دو نوع جانشین دارد. یک جانشین ظاهری که همان خلفای بعد پیامبر «ص» باشند و امور جاری جامعه را اداره می کردند. و یک جانشین باطنی دارد که مربوط به معنویت و گوهر دین است. از بحث های عرفای قدیمی می توان چنین برداشتی کرد. وقتی جلوتر می آییم یعنی در قرن 6 و 7 و 8 که سلسله های عرفانی شکل گرفت، دیگر خیلی واضح این مسئله مطرح می شود و طریقت هایی بوجود می آیند که صریحا این مسئله را تئوریزه کرده اند. اینها دوازده امام را به عنوان رهبران باطنی و معنوی و جانشینان باطنی پیامبر «ص» کاملا پذیرفته اند.

 دکتر محمد سوری

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

 

علی «ع» زاهدترین اصحاب

 همه مسلمانان متفقند که محبت اهل بیت «ع» واجب است. لذا این مسئله به عنوان محوری در جهت ایجاد وحدت می تواند مورد تاکید قرار بگیرد. ما شیعیان قائل به «عصمت»، «علم خاص اهدایی از جانب خداوند» و «جانشینی پیامبر» اهل بیت «ع» هستیم. ولی غیرشیعیان اهل بیت را به عنوان الگوهای تربیتی و انسان های صالح و جلیل القدر و عالمان برجسته که باید مورد احترام و تقدیر قرار بگیرند، می شناسند. 

در این میان بعضی گروه ها هستند که کمی به ما نزدیک تر هستند. اینها در واقع بینابین دیدگاه شیعه و غیرشیعه درباره اهل بیت «ع» قرار می گیرند. اینها صوفیان و عرفای تاریخ اسلام هستند. بعضی از اینها نظرات خاصی درباره اهل بیت «ع» دارند که از جهاتی به نظر شیعه نزدیک است. 

جشن باشکوه میلاد امام حسین «ع» توسط اهل سنت مصر (دانلود)

تقریبا در تاریخ اسلام بیش از صد کتاب داریم با عنوان «کتاب الزهد» که حدود 20 تا از آنها به دست ما رسیده است. کتاب الزهد کتاب های حدیثی بود که احادیث مربوط به زهد را در آن جمع آوری می کردند. در این کتاب ها به زهد پیامبران و اصحاب و اهل بیت «ع» و همچنین بعضی از زهاد بزرگ مسلمان پرداخته می شد.  نوع نگاهی که در این کتاب ها به امیرالمومنین «ع» وجود دارد، با نوع نگاه مرسوم غیرشیعیان به ایشان کمی تفاوت دارد. 

حضور اهل سنت در حرم امام حسین «ع»

در بین برادران اهل سنت این نظر وجود دارد که از نظر فضیلت خلفا بر حسب تقدم بر همدیگر برتری دارند. یعنی خلیفه اول برتر از خلیفه دوم است و الی آخر. عرفا و صوفیان در این زمینه با دیگران اختلاف نظر دارند و معتقدند که امیرالمومنین «ع» زاهدترین اصحاب پیامبر «ص» بوده است. مثلا در کتاب «مقتل امیرالمومنین» ابن ابی الدنیا که از محدثین و زاهدین است آمده که یک بار نزد عمربن عبدالعزیز که در مقایسه با سایر خلفای اموی فردی خوب بود، بحث شد که زاهدترین اصحاب پیامبر «ص» چه کسی است؟ هر کسی نامی می برد و عمر بن عبدالعزیز قبول نمی کرد. پرسیدند نظر خودت چیست؟ گفت به نظر من علی «ع» زاهدترین اصحاب است. ابوطالب مکی که از عرفای بزرگ است در دو جا از کتابش «قوت القلوب» می گوید که حضرت علی «ع» ازهدالاصحاب بود. 

زهد در این کتاب ها به معنای نوعی بی اعتنایی به دنیا و چشم داشتن به نعمت های آخرت به جای نعمت های دنیاست. یعنی داشتن موردی ندارد، دل نبستن به آن است که اهمیت دارد. 

مدح امام علی «ع» توسط اهل سنت صوفی پاکستان (دانلود)

اهل بیت «ع» جانشینان معنوی پیامبر «ص»

عرفا معتقدند در بین یاران پیامبر هریک یک ویژگی برجسته داشته اند. درباره امیرالمومنین «ع» می گویند این خصلت برجسته «علم خاص» ایشان است که بعضی از آن به «علم لدنی» یا «علم باطن» تعبیر می کنند. معتقدند که پیامبر «ص» این علم را به هیچ کس یاد نداد جز علی «ع». معتقدند در مورد مسائل باطنی و معنوی و آن چیزی که به روح انسان مربوط بوده، سایر اصحاب موظف بوده اند که به علی «ع» مراجعه کنند. اینکه در تاریخ هست که مثلا خلیفه دوم از حضرت امیر «ع» مشورت می گرفته را به این مسئله ارجاع می دهند. لذا بر اساس اعتقاد عرفا، درباره مسائلی که مربوط به گوهر دین بوده باید به امیرالمومنین «ع» رجوع می کردند. در کتاب «اللمع» ابونصر صراف طوسی که از کتب قدیمی تصوف به شمار می رود، به طور مفصل به این مطلب پرداخته است. در کتاب «قوت القلوب» هم این مسئله آمده است. حجم مطالبی که در این کتاب درباره امیرالمومنین «ع» و سایر اهل بیت «ع» آمده است، خیلی بیشتر از سایر منابع است. 

اهل سنت در حرم امام رضا «ع»

در بحث علم خاص، در بعضی جاها می توان جانشینی معنوی پیامبر «ص» را هم برای حضرت امیر «ع» برداشت کرد. مثلا در کتاب «اللمع» این برداشت از سخنان نویسنده می شود که گویا پیامبر «ص» دو نوع جانشین دارد. یک جانشین ظاهری که همان خلفای بعد پیامبر «ص» باشند و امور جاری جامعه را اداره می کردند. و یک جانشین باطنی دارد که مربوط به معنویت و گوهر دین است. از بحث های عرفای قدیمی می توان چنین برداشتی کرد. وقتی جلوتر می آییم یعنی در قرن 6 و 7 و 8 که سلسله های عرفانی شکل گرفت، دیگر خیلی واضح این مسئله مطرح می شود و طریقت هایی بوجود می آیند که صریحا این مسئله را تئوریزه کرده اند. اینها دوازده امام را به عنوان رهبران باطنی و معنوی و جانشینان باطنی پیامبر «ص» کاملا پذیرفته اند. 

اهل سنت در حرم حضرت معصومه «س»

شکل گیری سنی های دوازده امامی

این سلسله ها برای اینکه طریقت یعنی راه خود را به سرچشمه که رسول الله «ص» باشد برسانند، عمدتا ائمه را به عنوان رهبران این طریقت معرفی می کردند. خصوصا امام رضا «ع» و ائمه قبل از ایشان تا حضرت علی «ع». یعنی سلسله خود را به پیامبر «ص» می رسانند بعد حضرت علی «ع» و سایر ائمه به ترتیب تا امام رضا «ع». در این قرون از امام نهم به بعد در طریقت های عرفانی ردپایی دیده نمی شود. ولی از قرن نهم به بعد به تدریج هر دوازده امام پذیرفته می شوند. مثلا در طریقت چشتیه که در شبه قاره هند و پاکستان حضور دارند، دوازده امام را به عنوان واسطه های فیض و جانشینان باطنی پیامبر «ص»، کاملا می پذیرند. تا جایی که بعضی ها بر آنها اسم «سنی های دوازده امامی» گذاشته اند. یعنی از نظر فقهی و کلامی پیرو اهل سنت هستند، اما در مسائل معنوی و عرفانی به جانشینی دوازده امام اعتقاد دارند. لذا این نامگذاری تقریبا گویایی است. 

مدح حضرت زهرا «س» و فرزندان ایشان توسط عالم سنّی سعودی (دانلود)

امام صادق «ع» مفسر عرفانی قرآن

در کتابهای عرفانی بعد از حضرت علی «ع» بیشترین مطلبی که از ائمه نقل شده از امام صادق «ع» است. مخصوصا اینکه بسیاری از عرفا تفاسیری که از آیات قرآن می کنند را به امام صادق «ع» نسبت داده اند. مثلا چند نمونه از جمع آوری تفاسیر امام صادق «ع» از قرآن تحت عنوان تفسیر عرفانی قرآن وجود دارد که توسط صوفی های اهل سنت گردآوری شده است. یعنی ایشان را به عنوان مفسر عرفانی برجسته قرآن کریم خیلی قبول دارند. 

ما نیاز داریم به بازخوانی میراث مکتوب مسلمین. اگر این اتفاق بیفتد و ما این همه مشترکات را ببینیم، راه برای وحدت هرچه بیشتر روی ما باز خواهد شد.