تکنیک های گفت وگو
در اندیشه و کنش امام موسی صدر
امام صدر چارچوب های خاصی در برقراری ارتباط و ایجاد کنش های انتقادی داشت که به راحتی می توان آن را به عنوان استانداردی جهت دوری از بنیادگرایی از یکسو و حفظ هویت بومی از سوی دیگر قلمداد نمود. این نوشتار شیوه های اجرایی، عملی و استاندارهای تکنیکی رخداد گفت وگو را در منش و اندیشه سیاسی امام صدر مورد واکاوی قرار می دهد.
روح الله اسلامی
در اواخر قرن بیستم دین به عرصه عمومی بازگشت و در قالب ایجاد جنبش ها، احزاب، سازمان ها و حتی در دولت ها بخشی از قلمروی عمومی را در اختیار گرفت. تجربیات موفق و ناموفق بسیاری از این رخداد غیرقابل پیش بینی، در قرن بیست ویکم نیز تداوم پیدا کرد. ایجاد شدن حکومت های مبتنی بر ساختار جمهوری اسلامی، پیدایش احزاب بنیادگرا، تروریستی و همین طور احزاب و نهادهای مذهبی به خصوص در جهان اسلام از منظر علم سیاست، رویدادهایی است که در قالب جهان پساسکولار مورد تحلیل قرار می گیرد. البته جهان غرب با توجه به موقعیت اسرائیل و همین طور تجربیات منفی حضور دین مسیحیت در قلمروی عمومی، به پیدایش الهیات سیاسی در اسلام با تردید و شکاکیت نگریسته و اغلب متون و بازنمایی های رسانه ای از حضور گزاره های اسلامی در جهان زیست عمومی با روایت های تروریستی، تکفیری و خشونت طلب تحلیل گردیده است.
علی رغم همهٔ این ها، یکی از رهبران جنبش اسلامی که با قرائت شیعی و خاصی از مذهب توانسته است الگویی جالب و ناشناخته از حضور دین در عرصه عمومی بازنمایی کند، امام موسی صدر است. او در منش و اندیشه خود دارای مبانی و اصولی است که برچسب های تکفیر و خشونت را افشاسازی می کند. این نوشتار قصد دارد رویکرد روادارانه، عقلانی، متکثر، مبتنی بر صلح و گفت وگو را در منش و اندیشهٔ امام صدر مورد واکاوی قرار دهد و نشان دهد که او با استفاده از چه تکنیک هایی برخلاف بسیاری از اندیشه ها و جنبش های سیاسی و اجتماعی در جهان اسلام دستاوردهای بسیار درخشانی برای مسلمانان به بار آورده است. در واقع امام صدر چارچوب های خاصی در برقراری ارتباط و ایجاد کنش های انتقادی داشت که به راحتی می توان آن را به عنوان استانداردی جهت دوری از بنیادگرایی از یکسو و حفظ هویت بومی از سوی دیگر قلمداد نمود. این نوشتار شیوه های اجرایی، عملی و استاندارهای تکنیکی رخداد گفت وگو را در منش و اندیشه سیاسی امام صدر مورد واکاوی قرار می دهد. با این پرسش که با توجه به بحران های موجود چه تکنیک هایی باعث موفقیت مسلمانان در گفت وگو می شود و الزامات یک گفت وگو از منظر امام موسی صدر چیست؟
۱-تکنیک «دین اجتماعی»
هر اندیشه ای دارای وجوه متافیزیک است و به خصوص ادیانی که قصد اصلاح قلمروی شهروندی را دارند، تنها نمی توانند در حد شعار باقی بمانند. اندیشه صرف نوعی شعار است و گزاره هایی چون اجرای احکام اسلامی و برقراری عدالت، نابودی استبداد و ریشه کنی فقر شاید بتواند مردم را بر گرد گفتمانی جمع کند، اما موفقیت اصلی آن اندک است. امام صدر جهت برقراری گفت وگو به سمت یک تکنیک حرکت کرد.
اصلی ترین و مبنایی ترین اصول اندیشه او، مربوط به قرائت «اسلام اجتماعی» بود. امام صدر بر این باور بود که دین برای خدمت به انسان ها آمده است و دینی که نتواند عدالت و رفاه را برای بشر ایجاد کند و در اخلاق اجتماعی دستاوردی نداشته باشد، موفق نیست. امام صدر در اندیشه و کنش، دین را از سطوح فردی و سیاسی محض خارج می کند و می گوید دین فقط برای نماز و حج یا برقراری دولت اسلامی نازل نشده، بلکه برای خدمت به خلق شکل گرفته است. دین اجتماعی در فهم امام صدر امکان گفت وگوهای زیادی را فراهم می سازد؛ چرا که این گفتمان امکان نقد و بررسی داشته و همین طور روایتی دارای کارآیی و قابلیت ارزیابی می باشد. بنابراین بدون اینکه این روایت اندیشه خود را در بستر اجتماعی قرار دهد، امکان تبدیل شدن به گفتمانی اثربخش را پیدا نمی کند.
۲-تکنیک توجه به «حاشیه ها»
امام صدر علاوه بر تکنیک دین اجتماعی برای اینکه امکان اصلاح گری را در اندیشه به دست آورد، به سمت «حاشیه ها» حرکت می کند. در جهان اسلام شیعیان در اقلیت هستند و اغلب از آن ها روایت های مرموز و ترسناک نقل شده است. امام صدر بدون توجه به کلیشه ها در همه مسائل شیعه، از عدل و امامت تا عصمت، غیبت، زیارت قبور و.. با فرقه ها و ادیان دیگر گفت وگو می کرد. از سوی دیگر او در طول زندگی خود تلاش کرد که علاوه بر شیعیان، گروه هایی مثل زنان، یتیمان و محرومان را مورد توجه قرار دهد. اگر اقشار و طبقاتی این چنین در جامعه باشند، گفت وگویی شکل نمی گیرد و امکان دارد آن ها در اثر سکوت به سمت خشونت و اقدامات رادیکال حرکت کنند. امام صدر با کمک رسانی به این گروه ها و دادن آموزش های مختلف، گروه های حاشیه ای را قدرتمند ساخت.
۳-تکنیک نهادسازی
گفت وگو در ذهن امکان تحقق ندارد؛ بلکه باید در بستر اجتماعی شکل گیرد. برای گفت وگو به سازمان، تشکیلات و نشست هایی لازم است که افکار و اندیشه های متفاوت را در کنار یکدیگر قرار دهد. امام صدر به نهادسازی اعتقادی وافر داشت، به نحوی که در مدت فعالیت های خود مجالس، احزاب، نشست ها و کنفرانس های زیادی را ایجاد نمود. شیوه کار او فعالیت های جمعی و مورد خطاب قرار دادن همه گروه ها بود. نهادسازی یکی از اصلی ترین تکنیک هایی است که امام صدر از آن بهره می گرفت و با استفاده از فنون کار جمعی و تشکیلاتی فرایند رسیدن به درک و تفاهم و ایجاد کارآمدی های اجتماعی را سروسامان می داد.
۴-تکنیک عقل معاش
گفت وگو برای امام صدر امکانی برای مباحث روشنفکری و خودنمایی های برخاسته از تفکرات پدیدارشناسی و انتقادیِ رادیکالی دور از مردم نبود. امام صدر به مردم توهین نمی کرد و از زاویه عقل افلاطونی به آن ها نمی گریست. صدر، دانشمندی انسانی در میان مردم بود و در فرایند گفت وگو و مباحث اندیشه ای، عقل معاش را مورد تأکید قرار می داد. برای صدر در عین حال که گفت وگو با اندیشمندان و فعالان سیاسی ـ اجتماعی اهمیت داشت، به همان میزان بر نتایج گفت وگو برای شهروندان به خصوص محرومان تأکید داشت. در واقع در همه آثار و سلوک صدر می توان رگه های عقل معاش برای بهبود زندگی مردم را نگریست. او مدرسه فنی را به ریاست دکتر چمران برای کودکان محروم و یتیم لبنان بنا نهاد. جنبش محرومان را راه انداخت و از هیچ اقدامی جهت ایجاد شغل و تأمین اجتماعی غافل نشد.
۵-تکنیک عقلانیت ارتباطی
انسان ها اگر از جای خود حرکت نکنند، امکان گفت وگو را به دست نخواهند آورد. هرگاه فردی در لاک تفکرات خویش که ناشی از سازوبرگ های ایدئولوژیک قدرت می باشد زندگی کند، به تمام معنا فکر می کند فرهنگ و جهان زیست او حقیقت محض است. اندیشه انسان ها زمانی به سمت گفت وگو حرکت می کند که در اثر اندیشه های دیگر یعنی مواجهه عملی و نظری، قرائت های مختلف را تفهم کند. امام صدر با توجه به اینکه در دانشگاه و حوزه درس خوانده بود و در قم، نجف، تهران زندگی کرده و به بسیاری از کشورهای عربی و اروپایی مسافرت داشت، چشم و گوش بازی به دنیای جدید داشت. او توانایی ارتباط برقرارکردن داشت و در واقع از تکنیک عقل ارتباطی بهره کامل می برد. با اهل سنت، مسیحیان و همه گروه ها می نشست و با رویکردی کثرت گرا به منطق درونی آن ها راه پیدا می کرد. این تکنیک، صدر را در جایگاه فره مندی قرار می داد که در بین همه اقشار و گروه ها، انسانی معتمد به شمار می رفت.
۶-تکنیک گفتمان انتقادی در فضای عمومی
احترام به شهروندان و شناخت گفتمان های همدل و رقیب به امام موسی صدر توانایی ای بخشیده بود که با حضور در عرصه های عمومی با اغلب آن ها وارد گفت وگو شود. گفت وگو قواعد پیچیده ای دارد و نمی توان از ابتدا با نقد و طرد رقیب ارتباط را ادامه داد. صدر می دانست ارتباط، قدرت می آفریند و هیچ هدفی بدون ارتباط برقرارکردن با گروه ها، اقشار و طبقات قابل دستیابی نیست. او با عربستان رابطه برقرار کرد تا شیعیان آزادی عمل ـ حتی در بعد زیارات مخصوص خود را ـ داشته باشند. به دنبال وحدت جهان اسلام بود و از تفرقه و تکبر فرقه ای بیزار بود. او با رویکردی انتقادی گفتمان های دینی را واکاوی می کرد و شجاعانه اعتقاد داشت این رویکردها از زوایه دید خود او می باشد و با عقل خود به این نتیجه رسیده است. در واقع او از جانب خداوند گزاره نقل نکرد و همیشه سعی داشت با منطق و رویکرد انتقادی موضوعات را بنگرد. همچنین وی احترام ویژه ای به حوزه عمومی می گذاشت و در این میان از دانشجویان، زنان و طبقات محروم و پرسشگر استقبال می کرد.
۷-تکنیک شناخت غیریت
گفت وگو بدون داشتن قدرت و بدون ایجاد غیریت شکل نمی گیرد. هیچ گفتمان مداحانه یا محافظه کارانه ای امکان بقا و کارآمدی را پیدا نمی کند. در تکنیک های مذاکره و گفت وگو، امام صدر غیریت ها را به صورت شفاف و صریح روشن می کرد. برای صدر اسرائیل همیشه گفتمان و جغرافیایی غاصب بود که قابل رواداری و مصالحه به شمار نمی رفت. صدر در همه زندگی خود، رژیم اسرائیل را دشمن اول مسلمانان و جهان می دانست. علاوه بر این، او روایت های رادیکال از اسلام و همین طور نقل گرایی و خشک مذهبی را قبول نداشت و آن ها را نیز به عنوان غیریت حساب می کرد. صدر با تقدمی که به کنش و فعالیت های معاش مبتنی بر دین اجتماعی داد، باعث گردید روایتی متکثر از ایجاد جنبش ها و کنش های سیاسی اسلام ایجاد شود که اعتقاد به گفت وگو و رواداری دارد، اما در اصول و مبانی دارای دشمن و غیریت می باشد. فقر، بی سوادی، عقب ماندگی، استبداد، تحجر و اسرائیل، غیریت اندیشه سیاسی صدر می باشد.
نتیجه: برای شکل گیری گفت وگو شرایط بالا لازم است. هرکدام از مؤلفه های تکنیکی بالا اگر لحاظ نشود، امکان اینکه اندیشه ای به سمت خودخواهی و تکفیر حرکت کند بسیار بالا است. عقل ارتباطی که با رویکرد انتقادی می تواند با دیگران وارد گفت وگو شود، حتماً حوزه عمومی را یک طرفه تحریف نخواهد ساخت. امام صدر توانست در روزگار فعالیت خویش یکی از آرمانی-ترین الگوهای گفت وگو با شرق و غرب و میان مسلمانان را راه اندازد. جای آن است که منش و اندیشه امام صدر که در دوران کنونی فراموش شده، احیا گردد تا برخی از مشکلات حیطه انسانی مسلمانان را کاهش دهد. اکنون مسلمانان دارای مشکلاتی چون وابستگی، استبداد، تحقیر منطقه ای و بین المللی و مشکلات داخلی، مانند تفرقه و عقب ماندگی هستند. امام صدر تنها یک اندیشه نیست؛ بلکه تکنیک هایی عملی برای وضعیت بحران زده جهان اسلام دارد و در زمانی که دسترسی به او وجود ندارد، می توان با بازخوانی انتقادی افکار و کنش او برخی استانداردهای تکنیکی را معرفی کرد.
منبع: دوماهنامه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، گفتمان الگو، شماره۶، صص۱۴۷-۱۴۸
