روش برخورد امام رضا علیه السلام با مخالفان خود – قسمت سوم

روش ائمه در ایجاد جامعه صالح

امر برادر خودت را به بهترین وجه ممکن بپندار تا بهتر از آن نصیب خودت بشود و به هیچ کلامی از برادرت بدگمانی نداشته باش اگر ذره ای در آن احتمال خوش بینی وجود دارد

آیت الله شیخ حسین الراضی

امام جمعه الاحسا عربستان

 

خداوند می فرماید: « لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ .... » الحدید /25

 

روش ائمه در ایجاد جامعه صالح

از اهداف اصلی انبیاء و مصلحان، ایجاد جامعه صالح از طریق نشر مکارم اخلاقی بوده است که از جمله آنها تکامل عقلی و غلبه دادن آن بر سایر غرایز انسانی بوده است. ایشان تاکید داشته اند که عقل جایگاه مهمی در حیات خوب یا بد انسانها دارد. خداوند با هیچ چیز به اندازه عقل عبادت نشده است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام درباره عقل و نقش آن در ایجاد جامعه صالح و وحدت آن سخن گفته اند. در اینجا آنچه حرانی در کتاب «تحف العقول» از قول امام رضا علیه السلام نقل کرده است را می آوریم: 

امام رضا علیه السلام فرمودند: عقل انسان مسلمان کامل نمی شود الا اینکه در آن ده خصلت باشد: 

1. خیر از او صادر شود. 2. از شر او در امان باشد. 3. کار نیکوی دیگران را زیاد کند. 4. کار نیکوی خود را کوچک بشمارد. 5. از زیادی خواسته های مردم از او خسته نگردد. 6. از طلب علم در طول عمر خود خسته نگردد. 7. فقر در راه خدا برای او بهتر از غنی باشد. 8. ذلت نزد خدا برای او بهتر از عزت نزد دشمنان او باشد. 9. گمنامی را بیش از شهرت بپسندد. 

سپس فرمود: دهمی و چه می دانی که دهمی چیست؟ گفته شد: چیست؟ 

فرمود: بگونه ای باشد که هر کس را دید بگوید: او از من بهتر و باتقواتر است. مردم دو دسته اند: یا از او بهتر و باتقواترند. یا از اوب بدتر و پست تر اند. اگر کسی را که از او بدتر است را دید بگوید: چه بسا که این مرد باطنا نیکوست و این برای او مفیدتر است و من ظاهرا نیکو هستم و این برای من مایه شر است! و اگر کسی را دید که از او بهتر است در مقابل او تواضع کند و به او بپیوندد. اگر چنین کند بزرگی او بیشتر خواهد شد و خیر او گسترش می یابد و نام او منتشر می شود و رهبر زمان خود خواهد شد. (1)

اهمیت عقل

اصل این روایت از رسول الله صلی الله علیه و آله است که امام باقر علیه السلام آنرا نقل کرده اند و در مقدمه است آمده است که «خداوند با چیزی بهتر از عقل عبادت نشده است و مومن عاقل نمی شود الا اینکه ده خصلت در او جمع بشود و ....» (2)

همه اعمال صالح انسان در ذیل عقل قرار دارند و در میان چیزهایی که انسان را به خدا نزدیک می کنند عقل نقش برتر را دارد. از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود: «ای علی! اگر بندگان با نیکویی به خداوند نزدیکی می جویند تو با عقل به خدا نزدیک شو از آنها سبقت خواهی گرفت. ما انبیاء با مردم در سطح عقل شان سخن می گوییم» (3)

کمال عقلی مربوط به مومن است یا مسلمان؟ 

در همین روایت از پیامبر و امام صادق علیهما السلام مومن را ذکر کرده اند. امام صادق فرموده اند: «ایمان مومن کامل نمی شود الا اینکه عقل او کامل شود و عقل او کامل نمی شود الا اینکه ده خصلت در او باشد ...» (4) ولی در روایتی که از امام رضا علیه السلام نقل گردید مسلمان آمده است که شاید تفسیر کلام نبوی و از باب حمل خاص بر عام باشد که مومن را بخاطر وجود صفت کلی ایمان به خدا، مومن خطاب کرده باشد چرا که برای مومن چند اطلاق وجود دارد که با توجه به قرینه حدیث نبوی عنوان مومن در مقام ایجاد جامعه صالح مسلمانان به کار برده شده است. 

البته اصراری هم نداریم که مسلمانان را بگیریم و می توانیم بر مومن اطلاق دهیم که به مسوولیت ایشان در قبال خاص مومنین اشاره شده باشد و گویی درباره هدایت جامعه مسلمانان مسوولیتی ندارند! این بدان معنا نیست که ائمه علیهم السلام درباره مومنین و جایگاه و مسوولیتها و صفات خاص ایشان سخن نگفته اند که اتفاقا خلاف آن بسیار است.

بدکاران جامعه:

این ده ویژگی مهم در میان فاسدان جامعه مسلمانان وجود ندارد. در میان بدکاران جامعه، حسد و ظن و کینه و دشمنی و غیبت و تهمت و نشر اکاذیب و دروغ و شایعه پراکنی و... رواج دارد. از علی علیه السلام نقل است که فرمود: «انسان بد در هیچ کس خوبی نمی بیند چرا که خوبی را فقط در توصیف خود می داند» (6)

شایسته است که این افراد در جامعه به حاشیه رانده شوند تا وحدت و یکدلی جامعه حفظ گردد و الا بر نیکان نیز اثر خواهد گذاشت. چنانچه علی علیه السلام فرمود: «هم نشینی با بدان انسان را به مرض سوء ظن مبتلا می سازد» سوء ظن بنیاد زندگی این افراد را تشکیل می دهد که سمی مهلک برای اتحاد جامعه اسلامی است. 

راهکار اساسی:

آن چیزی است که ائمه علیهم السلام مطرح کرده اند: 

1. روایاتی که بر مساله حسن ظن به خدا و مردم تاکید دارند. از امام صادق به نقل از امام علی علیه السلام امده است که: «امر برادر خودت را به بهترین وجه ممکن بپندار تا بهتر از آن نصیب خودت بشود و به هیچ کلامی از برادرت بدگمانی نداشته باش اگر ذره ای در آن احتمال خوش بینی وجود دارد» (7)

2. در روایتی که امام رضا علیه السلام آوردیم اگر جامعه ای اینگونه به یکدیگر بنگرند، آن جامعه بسیار قوی و مستحکم خواهد شد و افراد با محبت و دوستی از یکدیگر حمایت خواهند کرد چرا که هر فرد با خوب تر از خود یا بدتر از خود رفتاری مناسب خواهد کرد و زمینه اختلاف و بدگمانی از بین می رود. 

در صورت رشد عقلی جامعه آنگاه وحدت اجتماعی ایجاد شده و دوری و تشتت و تفرقه رخت بر می چیند و اینکه می بینیم ائمه علیهم السلام سرامدان زمان خویش نه فقط میان شیعیان بلکه میان همه مسلمانان بوده اند بخاطر داشتن همین روحیات است که در نتایج حدیث هم به تبعات این استکمال عقلی اشاره شده است. 

امام زین العابدین علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق چنین می فرمایند: «خداوندا به محمد و آل او درود بفرست و مرا کمک کن تا با آنکه با من یکرو نبود دلسوزی کنم و با آنکه مرا از خود دور کرد محبت نمایم و به آنکه مرا محروم کرد ببخشایم و با آنکه از من قطع ارتباط کرد بپیوندم و با آنکه از من به بدی یاد کرد به خوبی یاد کنم و شکرگذار خوبی و فراموشگر بدی ها باشم»(8)

پی نوشت ها: 

1: تحف العقول : 443 .

2: خصال ص 433 

3: مشکاة الأنوار اثر طبرسی ص 439 ح 1476 . 

4: أمالی طوسی ص 153 .

5: غرر الحکم .

6: غرر الحکم 

7: کافی ج 2 ص 362 . 

8: صحیفه سجادیه ص : 96 رقم 20 ( وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ مَرْضِیِّ الْأَفْعَالِ )