مبانی فقهی وحدت اسلامی
احترام مسلم در حوزه های سه گانه
نکته ها، گفته ها و پیشنهادات مطرح شده درباره وحدت میان شیعه و سنی کمتر با دغدغه هایی فقهی درگیر شده است. جالب این که بحث های مطرح شده در باره وحدت از سوی فقها نیز در بسیاری از موارد در فضایی غیرفقهی و با ادبیاتی صرفاً اصلاحی اجتماعی شکل گرفته است.
دکتر احمد مبلغی
نکته ها، گفته ها و پیشنهادات مطرح شده درباره وحدت میان شیعه و سنی کمتر با دغدغه هایی فقهی درگیر شده است. جالب این که بحث های مطرح شده در باره وحدت از سوی فقها نیز در بسیاری از موارد در فضایی غیرفقهی و با ادبیاتی صرفاً اصلاحی اجتماعی شکل گرفته است.
فهرست مندرجات
۱ - اهمیت بحث
۲ - کوشش فقهی جهت ایجاد وحدت
۳ - قاعده احترام مسلم
۳.۱ - نقل های گوناگون قاعده در مجامع روایی
۳.۲ - وجه دلالت قاعده بر وحدت
۴ - بررسی قلمرو مفهومی و مصداقی واژه مسلم
۵ - اطلاق کلمه مسلم بر اهل سنت از دیدگاه شیعه
۵.۱ - قائلین بر انطباق
۵.۱.۱ - ادله قائلین
۵.۱.۲ - نتیجه گیری
۵.۲ - عدم انطباق عنوان مسلم بر غیر شیعه
۵.۲.۱ - ادله قائلین به عدم انطباق
۵.۲.۱.۱ - محال بودن تغایر ایمان و اسلام
۵.۲.۱.۲ - روایات حاکی از وقوع ارتداد بعد از پیامبر(ص)
۶ - بررسی معنی و دامنه (احترام مسلم در حوزه های سه گانه)
۷ - قاعده تجنب از فساد
۸ - قاعده وحدت
۹ - پانویس
۱۰ - منبع
اهمیت بحث
طرح این بحث در فضایی فقهی، برخوردار از حاصل کاری است که نه تنها اهمیتی کمتر از نتایج حرکت صرفاً اصلاحی اجتماعی ندارد که روندهای منتهی به شکل یافتگی اجتماعی را معنی و منظوری مؤثرتر و جدیدتر می بخشد. نگاه اجتماعی غیرفقهی به وحدت ، این آسیب را در نهان دارد که به هرحال افقی فراتر از توصیه و تحسین وحدت و تبیین ضرورت آن را پیش روی خود نمی بیند، در حالی که مسئله وحدت گریزی توان خود را پیاپی از شکاف های میان شیعه و سنی می ستاندکه افزون بر داشتن ماهیتی اعتقادی، از هویتی فقهی برخوردار است. به نظر می رسد که برای کنار زدن دیدگاه های وحدت گریزانه باید وحدت را در فضایی قدرتمندتر، مؤثرتر و توان بخش تر مطرح و معنی کرد. طرح مبحث وحدت در فقه و جست وجوگری برای یافتن حکم فقهی آن ( وجوب ، حرمت و…) را باید پاسخی دانست که می توان به این وضعیت داد.
البته نباید پنداشت که طرح این پرسش فقهی از وحدت، دل بخواهانه و صرفاً در واکنش به ناکارآمدی یا عدم الزام آوری برداشت های توصیه ای اجتماعی به آن توجیه یافته است؛ چراکه درون مایه های فقهی، خود انجام مطالعه ای فقهی را در مورد وحدت می طلبد.
در این میان، تلاش های اندکی برای مطالعه فقهی وحدت صورت گرفته است. در کانون این تلاش ها یکی از فقیهان نامی مرحوم علامه شرف الدین قرار دارد که مطالب و مباحث او درباره وحدت، نگاه ها و رویکردهایی فقهی را همراه دارد و در مواردی به ضرورت وحدت بر اساس برداشت هایی اجتماعی فقهی اعتقاد یافته است.
کوشش فقهی جهت ایجاد وحدت
مرحوم شرف الدین در راه اثبات لزوم وحدت به ادله ای چند (که در حقیقت قواعد فقهی به شمار می آیند) استناد جسته است.
استفاده از ادله فقهی برای اثبات ضرورت مباحثی همچون وحدت، حاوی تلاشی ارزشمند برای بارورسازی لایه هایی از امکانات نادیده مانده در دل منابع فقهی است که یا اصولاً انکار شده اند و یا دست کم، موضوع تلاش هایی فراتر از ارتکازهای نامرئی کمتر قرار گرفته اند. آنچه در رویکرد و نگاه این فقیه اهمیت دارد، آن است که وی همان طور که گذشت برخلاف بسیاری از مصلحان وحدت گرا، وحدت را در دل فقه و در پرتو روابط شناخته شده در درون آن معنی و سپس مراد می کند. به این ترتیب، وحدت برای او یک حکم واجب شرعی است که اهمیتش را دلایل و قواعد فقهی توضیح می دهند.
این مقاله، سه قاعده فقهی را پی گیری می کند که در کلمات این مصلح بزرگ مورد تمسک قرار گرفته اند؛ البته وی در استدلال های خویش نامی از عنوان فقهی قواعد به میان نمی آورد، ولی در نهایت مباحث خود را در فضای تأثیرگذار مطالعه ای براساس این قواعد فقهی پیش می راند.
قاعده احترام مسلم
مرحوم شرف الدین با گشودن فصلی تحت عنوان (الشهادتان و حرمة المسلم) در کتاب الفصول المهمه، روایت هایی چند را از پیامبر (ص) و یا امامان (ع) ارائه می نماید که بر حرمت خون، مال و عرض مسلم دلالت دارند. وی به این روایات به چشم مبنایی فقهی برای وحدت نگاه می کند و با رجوع به آنها، ضرورت وحدت بین شیعه و سنی را به اثبات می رساند. [۱]
بررسی قاعده احترام مسلم و شرح دیدگاه علامه شرف الدین درباره استفاده وحدت از آن را، با طرح چند محور به انجام می رسانیم.
← نقل های گوناگون قاعده در مجامع روایی
این روایت ها به چند صورت از پیامبر(ص) وارد شده است که به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:
(المسلم أخو المسلم، لا یحل له دمه وماله، إلا من طیبة نفسه.) [۲] [۳]
(لایحل له دم امرء مسلم ولا ماله إلا بطیبة نفسه.) [۴] [۵]
این روایت مورد تمسک در کتاب های فقهی قرار گرفته است. [۶]
(کل المسلم علی المسلم حرام دمه وماله وعرضه.) [۷]
(المسلم علی المسلم حرام دمه وماله وعرضه.)
این روایت در صحیح مسلم [۸] [۹] نقل شده و شهید ثانی آن را به صورت مرسل در مسالک ذکر کرده است.
مرحوم شرف الدین، روایت های دیگری را در کتاب الفصول المهمه از پیامبر(ص) و امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) نقل می کند که با موارد فوق، هم افق، هم جهت و از حیث نتیجه مشترک هستند. همچون این روایت نبوی (المسلم اخو المسلم لا یظلمه ولا یسلمه، ومن کان فی حاجة اخیه کان الله فی حاجته، ومن فرج عن مسلم کربة فرج الله عنه کربة من کربات یوم القیامة، ومن ستر مؤمنا ستره الله یوم القیامة) [۱۰] [۱۱] این روایت امام صادق(ع) -المسلم اخو المسلم، وهو عینه ومرآته ودلیله لایخونه ولایخدعه ولا یظلمه ولایکذبه ولایغتابه- [۱۲] [۱۳] [۱۴]
با توجه به این که روایاتی از این دست و با این مضمون تا سرحدّ تواتر به پیش رفته اند و در سرتاسر فقه ، به مضمون مشترک آنها ( احترام خون ، مال و عرض مسلم) عمل و تمسک می گردد [۱۵] و نیز پاره ای از فقها برخی از این روایات(المسلم علی المسلم حرام دمه وماله وعرضه) را نبوی مشهور نامیده اند [۱۶] اصل قاعده مورد تردید قرار نگرفته و نزد شیعه و سنی جایگاهی محکم، متقن و انکارناپذیر را به خود اختصاص داده است.
← وجه دلالت قاعده بر وحدت
قاعده (حرمت خون، مال و عرض مسلم) همانند هر قاعده دیگر، متشکل از یک موضوع و یک حکم است. موضوع این قاعده را خون مسلمان ، مال مسلمان و عرض مسلمان، و حکم آن را حرمت (یعنی حرمت تعدی به هر یک از این سه) تشکیل می دهد. به تعبیر دقیق تر، موضوع قاعده، تعدی به خون، مال و عرض مسلمان، و حکم، حرمت است. قاعده را به صورت دیگری نیز می توان تقریر کرد و آن این که:احترام جان، مال و عرض مسلمان واجب است. در این صورت، (احترام مسلمان) موضوع و (واجب) حکم به حساب می آید. در هر حال، روشن شدن پاسخ به پرسش از مبنی بودن این قاعده برای وحدت (و هم چنین روشن شدن دیدگاه مرحوم شرف الدین در این زمینه) به بررسی موضوع قاعده بستگی دارد که در زیر آن را در دو محور به سامان می رسانیم.
بررسی قلمرو مفهومی و مصداقی واژه مسلم
هر یک از شیعه و سنی، در بحثی مقدماتی، باید به این پرسش پاسخ دهند که آیا کلمه مسلم را در این روایات علاوه بر آن که منطبق بر خود می دانند، بر دیگری نیز منطبق می دانند یا نه؟ اگر این فراگیری پوشش دهی در انطباق ثابت شود، طبیعی است که در آن صورت مجال بحث از مبنی بودن قاعده برای وحدت شیعه و سنی فراهم می آید.
پرونده این بحث در سه سطح قابل گشودن و پی گیری است. طرح شدن آن در سطح شیعی (و با رویکرد به فقه شیعه )، طرح شدن آن در سطحی سنی (و بر پایه مبانی فقه اهل سنت)، و طرح شدن آن در گفت وگویی مشترک میان شیعه و سنی (و با تمرکز بر مبانی هر دو گروه).
بحثی را که مرحوم شرف الدین در این زمینه (در کتاب الفصول المهمه ) پیش کشیده، با رویکردی نزدیک و همخوان با سطح سوم انجام گرفته است؛ هرچند که وی در عین حال، دیدگاه های خود را نیز از جایگاه عالم شیعی در این بحث ارایه می کند. طرح شدن این محور حساس در خطاب ها و گفت وگوهای مرحوم شرف الدین با اهل سنت ، نشان از رویکرد هوش مندانه این عالم بزرگ در عرصه نگاه به تعامل بین شیعه و سنی دارد.
به رغم آن که بحث مرحوم شرف الدین در قلمروشناسی واژه مسلم به سطح سوم تعلق دارد، ولی از آن جا که موضوع مقاله، بررسی مبنای فقهی وحدت از دیدگاه اوست که عالمی شیعی به شمار می رود، بحث حاضر (قلمرو مفهومی و مصداقی موضوع قاعده) را در چارچوب بحث فقهی شیعی، و البته با تأکید بر دیدگاه های این علامه بزرگ به سامان می رسانیم و بحث از دیدگاه سنیان و یا بحث مشترک و مقارن را در این موضوع، به زمان دیگری وامی نهیم.
اطلاق کلمه مسلم بر اهل سنت از دیدگاه شیعه
آیا از دیدگاه عالمان شیعه، کلمه مسلم بر سنی نیز اطلاق می گردد؟
در پاسخ به این پرسش دو قول مشاهده می شود:
← قائلین بر انطباق
این قول، مشهور و رایج است. حتی می توان فراتر رفت و گفت:شهرت این قول تا سرحد اتفاق نزد شیعه به پیش تاخته است. مرحوم شرف الدین تعبیری دارد که شاید بتوان گفت او فراتر از این هم رفته است. وی می گوید:
(هذا فی غایة الوضوح من مذهبنا لایرتاب فیه ذو اعتدال منّا)؛ [۱۷]
این (مسلمان بودن سنیان) در نهایت وضوح از مذهب ماست و صاحب اعتدال از ما در آن تردید روا نمی دارد.(مرحوم شرف الدین قول دوم را به لحاظ شاذ بودن، ضعیف بودن و خارج از اعتدال بودن به حساب نمی آورد.)
در سخن دیگری آن را در زمره واضحات شیعه به حساب می آورد. [۱۸]
عبارات برخی از عالمان گذشته و معاصر که در زمره مشهور جای می گیرند را برای آشنایی بیشتر مرور کنیم:
محقق اردبیلی می گوید:ظاهر این است که مخالف، مسلمان است مادام که به انکار ضروری و یا عملی که با انجام آن از اسلام خارج می گردد، همچون نصب (نسبت به امامان(ع، دست نزند. (والظاهر انه مسلم ما لم ینکر الضروری أو لم یفعل ما یخرج به عنه مثل النصب) [۱۹] در این زمینه صاحب جواهر سخنی محکم تر را ارائه می کند و می گوید:فساد قول به کفر مخالف آشکار است. [۲۰] آیةالله خویی نیز می گوید:مخالف، مسلمان و محکوم به طهارت است و آثار مسلم بر آن مترتب می گردد. (ان المخالف مسلم محکوم بالطهارة ویترتب علی المسلم من الآثار) [۲۱]
مرحوم شرف الدین نیز که در زمره قائلان جدی این قول می گنجد، فصلی را تحت این فصل می گشاید که:(اسلام، اهل سنت را نیز همانند شیعه در بر می گیرد).(السنة کالشیعة یجمعهم الاسلام) [۲۲]
مستند قول:مستند این قول را مجموعه ای از روایات تشکیل می دهد. صاحب جواهر از این روایات به (اخبار معتبره) یاد می نماید. مرحوم شرف الدین نیز برای اثبات مسلمان بودن سنیان، پاره ای از این روایات را ذکر می کند و می گوید:من در مقام استقصای تمام این روایات بر نیامده ام، چه آن که توضیح واضحات از حکمت به دور است. [۲۳]
←← ادله قائلین
مواردی را که این علامه بزرگ در کتاب خود آورده است، در زیر مرور می کنیم:
۱. حسنه (و به نظر شرف الدین (صحیحه حمران بن اعین از امام باقر (ع):
(والاسلام ما ظهر من قول أو فعل، وهو الذی علیه جماعة من الناس من الفرق کلّها، و به حقنت الدماء، وعلیه جرت المواریث، و جاز النکاح، واجتمعوا علی الصلوة والزکوة والصوم والحج، فخرجوا بذلک عن الکفر واضیفوا إلی الایمان)؛ [۲۴]
اسلام عبارت است از آنچه از قول و فعل ظاهر می شود، و این همانی است که بر آن، جماعتی از مردم از همه فرقه ها هستند و به وسیله آن، خون ها صیانت یافت و بر آن ارث ها، جریان گرفت و توسط آن نکاح جایز شد، آنان بر نماز و زکات و روزه و حج (به وسیله آن) اجتماع یافته اند، پس به واسطه آن از کفر بیرون رفته و به ایمان اضافه شده اند.
امام خمینی در مقام استدلال و یا استشهاد جهت اثبات کافی بودن شهادتین، به این روایت توجه نشان داده و از آن به حسنه حمران تعبیر می کند. [۲۵]
۲. روایت سفیان بن سمط از امام صادق(ع):
(الاسلام هو الظاهر الذی علیه الناس، شهادة أن لا اله الا الله و أنّ محمداً رسول الله(ص) وإقامة الصلوة، وایتاء الزکوة، وحج البیت وصیام شهر رمضان)؛ [۲۶]
اسلام همان ظاهری است که مردم بر آن هستند، (یعنی) شهادت به این که جز الله هیچ خدایی نیست و محمد فرستاده خداوند است، و بپا داشتن نماز و دادن زکات و حج خانه خدا و روزه گرفتن در ماه رمضان .
۳. روایت سماعه از امام صادق(ع):
(الاسلام شهادة أن لا اله الا الله، والتصدیق برسول الله(ص) و به حقنت الدماء، وعلیه جرت المناکح والمواریث وعلی ظاهره جماعة الناس.) [۲۷]
←← نتیجه گیری
دلالت این روایات بر مدعی به دو طریق به اثبات می رسد:
اوّل:در این روایات این تعابیر (والاسلام… هو الذی علیه جماعة من الناس من الفرق کلها) (والاسلام هو الظاهر الذی علیه الناس) و (علی ظاهره جماعة الناس) به چشم می آید و دلالت این جملات بر اسلام اهل سنت کاملاً آشکار است.
دوم:این روایات، ملاک تحقق بخش به اسلام را شهادتین (و یا به همراه پاره ای از فروع دین همچون نماز، روزه، زکات و حج) معرفی می نمایند. و سنیان که به امامت معتقد نیستند برخوردار از این ملاک هستند.
کلمات فقها نشان می دهد که از این روایات، هر دو استفاده را به عمل آورده اند.
صاحب جواهر با اشاره به این روایات، دلالت آنها را بر تحقق یافتن اسلام به شهادتین و این که اسلام همانی است که بر آن جماعت مردم قرار دارند، یادآور می شود. [۲۸]
آیةالله خویی نیز می گوید:
(روایات بسیار بر این دلالت دارند که در داشتن معامله اسلامی شهادتینی که اکثر مردم بر آن هستند، ملاک می باشد.) [۲۹]
امام خمینی و بسیاری از فقها نیز همین استفاده را کرده اند.امام خمینی در این زمینه با اشاره به مقتضای ادله می گوید:(ان الاسلام هو الشهادتان) [۳۰] و آیةالله گلپایگانی نیز می گوید:(ان ما یتحقق به الاسلام هو الاقرار بالشهادتین فقط بشرط عدم اظهار ما یخالف الاسلام کانکار الضروری [۳۱]
← عدم انطباق عنوان مسلم بر غیر شیعه
طرفداران این قول، گروهی اندک هستند. این گروه بر مدعای خود، دلایلی را ارائه نموده اند، که مورد مناقشه و نقد طرفداران قول اوّل قرار گرفته است.
←←← محال بودن تغایر ایمان و اسلام
در حقیقت این دلیل از دو مقدمه تشکیل یافته است:
مقدمه اول:هرکس مؤمن نباشد مسلمان نیست.
این مقدمه با توجه به محال بودن مغایرت ایمان با اسلام به دست می آید.
مقدمه دوم:غیر شیعه، مؤمن نیست.
نتیجه:غیر شیعه، مسلمان نیست. والایمان تستحیل مغایرته للاسلام، فمن لیس بمؤمن لیس بمسلم. [۳۲] [۳۳]
مبنایی که مقدمه اوّل این دلیل را به اثبات می رساند، مورد مناقشه فقها قرار گرفته است. بنابراین مبنا، مغایرت ایمان با اسلام، محال می نماید. فقها با توجه به آیه شریفه (قالت الاعراب آمنا قل لم تؤمنوا ولکن قولوا أسلمنا) [۳۴]، تغایر و تفاوت پیدا کردن ایمان و اسلام را محال ندانسته اند. [۳۵] [۳۶]
مرحوم شرف الدین نیز میان ایمان و اسلام تفاوت می گذارد. وی می گوید:از قول خداوند متعال (قالت الاعراب آمنا قل لم تؤمنوا ولکن قولوا اسلمنا) (سوره حجرات، آیه۱۴) به دست می آید که اسلام، عبارت از مجرد وارد شدن در دین و تسلیم سید مرسلین شدن و ایمان، عبارت از یقین ثابت در قلوب مؤمنان همراه با اعتراف زبانی به آن است. بر این اساس، ایمان اخص از اسلام به شمار می آید. و ما افزون بر این، ولایت را در تحقق ایمان معتبر می دانیم. [۳۷]
←←← روایات حاکی از وقوع ارتداد بعد از پیامبر(ص)
امام خمینی این دلیل را نمی پذیرد و می گوید:اقرب آن است که ارتداد (در این روایات ) به معنای شکستن و نقض عهد ولایت مراد شده باشد، هرچند شکستن در ظاهر و از سر تقیه و نه ارتداد از اصل اسلام [۳۸]صورت پذیرد.
این قول (عدم انطباق کلمه مسلم بر غیر شیعه) به شیخ انصاری نیز نسبت داده شده است. شاید تأمل های پر حجم شیخ انصاری در مسئله که از شیوه همیشگی وی در داشتن رفت و برگشت های بسیار پیرامون روایات و ارائه نقد و ابرام های فراوان به هنگام استدلال ورزی جهت رد و یا اثبات یک قول نشئت می گیرد منشأ اشتباه در این نسبت شده است. از نظر امام خمینی نیز شیخ به این قول معتقد و ملتزم نشده است. وی می گوید:(انصاف این است که این ادعا را نمی توان پذیرفت که اسلام عبارت باشد از مجموع آنچه نبی اکرم (ص) آورده، و (در نتیجه) ترک التزام به بعضی از آنها به هر نحو موجب کفر می گردد.
سپس بیان می دارد:
(به همین جهت، شیخ اعظم بعد از کر و فر، ملتزم به آن نشده است.) [۳۹]
می توان هر یک از قلمرو مفهومی و مصداقی واژه اسلام را چنین جمع بندی کرد:
الف. قلمرو مفهومی واژه اسلام:در تعریف اسلام می توان گفت که:(إن الاسلام هو الشهادتان). این تعبیر و تعریف در کلمات امام خمینی وارد شده است. [۴۰]
ب. قلمرو مصداقی اسلام:علاوه بر شیعه ، سنی نیز در قلمرو مصداقی واژه مسلم جای می گیرد.
بررسی معنی و دامنه (احترام مسلم در حوزه های سه گانه)
می توان گفت دو تلقی در این زمینه شکل گرفته است. در تلقی بسیاری، احترام، معنی و تطبیقی محدود و کمرنگ می یابد. این فقیهان، در رویکردی فروکاهنده این حرمت و احترام را در چارچوب نگاهی نه چندان پردامنه و بیشتر کلیشه ای که فی المثل نباید دزدی کرد و نباید مسلمانی را کشت معنی کرده اند.
در مقابل رویکرد دیگری این قاعده را زیربنا و زیرساخت روابط اجتماعی و حقوقی به شمار می آورد و معتقد است از آن جا که این قاعده شامل سه حوزه اموال و آبرو و جان مسلمانان می شود، نقشی پایه ای در تأمین حقوق هر انسان مسلمان می یابد و همه عرصه های حقوقی مربوط به فرد را به نوعی دربر می گیرد. احترام در این تفسیر و نگاه کلان، صرفاً یک عدم تعرض محدود نیست؛ یک رابطه برخوردار از سطحی عالی و یک تعامل مبتنی بر اصل کرامت انسانی اسلامی و یک عامل شکل دهنده به نظم در جامعه اسلامی است. طبعاً یک جامعه شکل گرفته بر پایه احترام متقابل و عدم تعرض مستقیم و غیر مستقیم به حقوق دیگران، جامعه ای متحد، منسجم و جامعه ای خالی از عوامل تفرقه است. بر پایه این نگاه، تأکید بر مسلمان بودن به مثابه موضوع قاعده (و نه تأکید بر شیعه یا سنی بودن) توانایی بارور نشده اما قدرت مندی را برای گسترش وحدت میان شیعه و سنی به این قاعده بخشیده است. در حالی که نگاه اوّل، علاوه بر آن که فقه را از تطبیق کامل و صحیح این قاعده محروم نموده، راه را بر هرگونه برداشت تقریب گرایانه و وحدت خواهانه از آن نیز بسته است.
می توان گفت، مرحوم شرف الدین با توجه به مضمون پر مایه این قاعده که هر سه مورد خون، آبرو و جان مسلمانان را دربرمی گیرد و با توجه به انطباق کلمه مسلم بر هر یک از شیعه و سنی، از رهگذر آن به سمت وحدت گرایی گام برداشته است. وی در ابتدای فصلی که با عنوان ( شهادتین و حرمت مسلمان ) می گشاید، غرض خود را از طرح آن و در واقع، نگاه و تلقی خود را از معنی حرمت و نقش رعایت آن در وحدت امت اسلامی ارائه می نماید. وی می گوید:
(این روایت ها -روایت های دال بر این که هرکس بگوید:(لا اله الا الله ومحمد رسول الله) خون، مال و آبروی او محترم است- را آوردم تا غافل متنبه و جاهل قانع گردد و بداند که امر مسلمانان آن گونه که برادران راه تعصب، تصور کرده اند، نیست… (آنان) که مسلمانان را شعبه شعبه و گروه گروه کرده اند؛ (در نتیجه) پاره ای پاره دیگر را تکفیر می کنند و عده ای از عده دیگر تبری می جویند.) [۴۱]
قاعده تجنب از فساد
مرحوم شرف الدین در برخی از بخش های کتاب خویش، اختلاف میان شیعه و سنی را از مصادیق فساد در زمین ، به شمار می آورد.
در واقع، دلیل از دو مقدمه تشکیل یافته است:
مقدمه اوّل:تفرقه فساد در زمین است.
مرحوم شرف الدین این مقدمه را به این صورت ارایه می نماید:
(إن هذا التدابر بینهم عبث محض، وسفه صرف بل فساد فی الارض، واهلاک للحرث والنسل)؛ [۴۲]
این روی برتافتن مسلمانان از یکدیگر، بیهودگی محض و سفاهت صرف است بلکه در زمین فساد می آورد و حرث و نسل را هلاک می کند.
مقدمه دوم:فساد در زمین حرام است.
در ذهنیت فقهی این فقیه، طرح قواعدی مانند فساد در زمین و تطبیق آن بر مواردی همچون اختلاف های مذهبی، در بستری از واقعیّت گرایی و آشنایی با زمان شکل گرفته است. بی گمان، تنفس در چنین ذهنیتی به این فقیه این امکان را بخشیده که توانایی تطبیق قواعدی همچون قاعده اجتناب از فساد را بر پدیده های عصر پیدا نماید.
قاعده وحدت
فراتر از آن که قواعدی وجود دارند که به وحدت می انجامند، می توان خود وحدت را قاعده ای فقهی به شمار آورد. از کلمات شرف الدین استفاده می شود که وی به خود وحدت به چشم قاعده ای فقهی نگاه می کرده است.
وی در بخشی از کتاب مراجعات، به هنگام اظهار امیدواری برای رسیدن به راهی هموار که در آن اختلاف میان مسلمانان از بین برود و بیدار شوند و به طور جدی به زندگی بنگرند، می گوید:
(راجعین إلی الاصل الدینی المفروض علیهم)؛ [۴۳]
بازگشتگان به اصل دینی واجب گشته بر آنان.
در این عبارت دو واژه وجود دارد که در فقه جای و معنی می گیرد. آن دو، یکی واژه اصل و دیگری واژه فرض (واجب) است. می توان گفت که شرف الدین، به وحدت به چشم یک اصل (که به معنای قاعده نیز می تواند تفسیر شود) نگاه می کرده؛ حکمی که از نظر دین، عمل به آن واجب گشته است.
پانویس
۱. ↑ الفصول المهمه، ص۳۱.
۲. ↑ وسائل، باب۱۳۰ من ابواب العشرة من کتاب الحج و باب۳۵ حدیث۳ من ابواب جهاد العدو و باب۳ من ابواب مکان المصلی من کتاب الصلاة.
۳. ↑ عوالی اللئالی، ج۳، ص۴۱۸ وص۴۲۵.
۴. ↑ کافی، ج۷، ص۲۷۳.
۵. ↑ من لایحضره الفقیه، طبع نجف، ج۴، ص۶۷.
۶. ↑ الرسائل التسع، محقق حلی، ص۳۰۷.
۷. ↑ مسند احمد، ج۲، ص۲۷۷.
۸. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۱۹۸۶.
۹. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۲۵۶۴.
۱۰. ↑ اصول کافی، ج۲، ص۲۴۴.
۱۱. ↑ التاج الجامع، ج۵، ص۲۰.
۱۲. ↑ بحارالانوار، ج۲۷، ص۲۶۶.
۱۳. ↑ التاج الجامع، ج۵، ص۵۴.
۱۴. ↑ الفصول المهمه، ص۱۵-۲۰.
۱۵. ↑ کتاب النکاح، آیةالله خویی، ج۲، ص۱۵۳.
