وهابیت و سیاست استعمار
تحلیل و بررسی علل و عوامل اجتماعی و سیاسی برآمدن وهابیان از مسائلی است که کمتر به آن توجه تام شده است.
*مهدی فرمانیان
محمد بن عبدالوهاب در چه زمانی می زیست؟ یقیناً شرایط سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی منطقه بر رشد روزافزون وهابیت تأثیر عمیقی داشته است؛ زیرا این مطالب را چند قرن قبل، افرادی به مراتب عالم تر از محمد بن عبدالوهاب یعنی ابن تیمیه و ابن قیم جوزی مطرح کرده بودند، اما چرا این گسترش فعلی، نصیب آنان نشد.
روحیات اخلاقی محمد بن عبدالوهاب به ابن تیمیه بسیار شبیه بود و افراط علیه مخالف در هر دو موج می زد. هر دو مورد حمایت حاکمان قرار گرفتند، اما شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جهان اسلام و منطقه زیست آنان، به یکی امکان گسترش اندیشه هایش را داد و به دیگری که به مراتب عالم تر بود، امکان پیدا کردن حامی و پیرو را نداد. بررسی شرایط سیاسی ـ اجتماعی جهان اسلام را که موجب پیروزی و اقتدار آل سعود در منطقه نجد و به تبع آن باعث گسترش وهابیت گردید، می توان در کتاب تقاریر نجد یافت.
در این کتاب به وضوح می توان دید که ضعف مدیریت دستگاه عریض و طویل امپراتوری عثمانی، تقابل ایران شیعی و عثمانی سنی، حضور استعمارگران اروپایی در منطقه و تعلل حاکم بغداد در جلوگیری از گسترش جنگ افروزی آل سعود، چگونه باعث اقتدار وهابیت در منطقه نجد گردید و تا زمانی که حجاز (مکه و مدینه) به تصرف آل سعود در نیامده بود و سربازان ایرانی به درخواست پادشاه عمّان به سرکوبی وهابیون نپرداخته بودند، امپراتوری عثمانی اقدامی در این زمینه نکرد.
این مسائل دست در دست هم داد تا استعمار پیر انگلیس به این نتیجه برسد که پیمان بستن با شیوخ کوچک منطقه برای حفظ منافعش، از روبه رو شدن با پادشاهان بزرگ به مراتب بهتر و کم هزینه تر است. قراردادها و پیمان های بریتانیای کبیر با شیوخ منطقه علت اصلی اختلافات امروز منطقه خلیج فارس است.
بریتانیا با توجه به دوره اول وهابیت به خوبی دریافته بود که آل سعود توانایی تقابل با امپراتوری عثمانی و به چالش کشیدن مشروعیت آن را دارد. در همین جهت قبل از فروپاشی امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول، به تقویت آل سعود پرداخت و عبدالعزیز بن عبدالرحمن بن فیصل با کمک انگلیس در سال 1319ق (1902م) به ریاض حمله کرد و در سال 1322ق خود را امیر نجد و امام وهابیان نامید.
انگلستان برای خشنود ساختن قبایل عرب و استفاده از آنان برای حمله بر سرزمین های امپراتوری عثمانی، حاکم دو منطقه مهم در عربستان را به بازی گرفت و لارنس را نزد شریف حسین و جان فیلبی را نزد عبدالعزیز فرستاد. فلیبی به اسلام تظاهر کرد و خود را عبدالله نام نهاد. لارنس به شریف حسین وعده داد که پس از شکست عثمانی ها، پادشاه عربستان می گردد و فلیبی با پیمان بستن با عبدالعزیز، حکومت او را بر نجد به رسمیت شناخت و کمک مالی هنگفتی به وی نمود.
در سال 1333ق (1915م) پیمانی میان آل سعود و انگلستان منعقد گردید که در آن پیمان عبدالعزیز متعهد شد که سیاست خارجی خود را با انگلستان هماهنگ کند و به مناطق تحت حمایت انگلستان نتازد، اما عبدالعزیز نقض پیمان کرد و به شریف حسین و امیرنشین سمر حمله کرد. در این زمان انگلستان مستقیماً وارد جنگ با آل سعود شد و چندین بار وهابیان را شکست داد. بعد از شکست عبدالعزیز، پیمان جدیدی میان آل سعود و انگلستان منعقد گردید و بخشی از منطقه نجد به عراق و کویت واگذار گردید. همراهی بریتانیا و آل سعود تا 1345ق (1927م) همچنان با افت و خیز فراوان ادامه داشت و در این زمان که امپراتوری عثمانی از بین رفته بود، انگلستان در پیمانی دیگر با آل سعود، قیومیت وهابیان بر حجاز را پذیرفت و در عوض امیرنشین اردن در منطقه شمالی نجد شکل گرفت و اردن به خاندان هاشمی سپرده شد. فیلبی در این زمان عضو شورای خصوصی عبدالعزیز بود و عبدالعزیز در سال 1345ق پادشاهی رسمی آل سعود بر عربستان را اعلام کرد و مورد پذیرش اروپاییان علی الخصوص انگلستان قرار گرفت و این چنین اماکن مقدس مسلمانان با همکاری انگلستان به وهابیت واگذار گردید و پادشاهی آل سعود بر منطقه حجاز تثبیت شد. بازخوانی این شرایط و بررسی علل و عوامل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی برآمدن دوباره وهابیت، به تحقیقی نیازمند است که باید به نگارش درآید.
