مهم ترین جریان های فکری معاصر و دیدگاه آنان درباره ی غرب

متفکران عرب در برابر غرب، دلداده یا واداده، طردکننده یا برگزیده؟

مقاله ی حاضر فشرده وار در سه عنوان، به مهم ترین جریان های فکری معاصر و دیدگاه آنان درباره ی غرب می پردازد که عبارت اند از: 1. جریان های اسلامی 2. تجدیدنظرطلبان متجدد دینی 3. جریان های متجدد فکری

دکتر کامیار صداقت ثمر حسینی 

 

مقاله ی حاضر فشرده وار در سه عنوان، به مهم ترین جریان های فکری معاصر و دیدگاه آنان درباره ی غرب می پردازد که عبارت اند از: 1. جریان های اسلامی یا منسوب به اسلام که شامل عقل گرایان معتدل و نوگرایان دینی مانند جریان اسلامی سازی معرفت و نیز پاره ای از شخصیت های مستقل مانند مالک بن نبی و عبدالوهاب المسیری است. 2. تجدیدنظرطلبان متجدد دینی جهان عرب مانند نصر حامد ابوزید و محمد ارکون. 3. جریان های متجدد فکری سکولار در دو شاخه ی مارکسیسم و لیبرالیسم و منتقدان غرب. 

 

عقل گرایان سنتی

جریان عقل گرای سنتی اسلامی، معمولاً با تفکیک ابزار غربی از سیاست های قدرت های غربی، بر گزینش ابزار مفید و نفی سیاست های تحمیلی تأکید کرده است. مباحث اصلی غرب شناسی در جهان عرب، تفکیک پیشرفت از تجدد کاذب بوده است و بیشترین دغدغه های اندیشمندان اسلامی به تزلزل اعتقادات و اخلاقیات جوامع؛ ضعف خودباوری فرهنگی؛ افزایشِ تضادِ اجتماعی و فشار به منظور تغییر جوامع اسلامی (نظیر حقوق بشر) معطوف می باشد. 

از میان افراد این جریان می توان به محمد عبده، محمود شلتوت و محمد غزالی اشاره کرد. معروف ترین مراکز دانشگاهی اینان در سده ی بیستم الازهر به ویژه در دوران محمد عبده، محمود شلتوت و محمد غزالی بوده است؛ هرچند در دهه های أخیر جریان های سلفی نیز در الازهر تأثیرگذار بوده اند. 

 

شیخ شلتوت

نوگرایان 

از جریان های نوگرا در اندیشه ی اسلامی که در زمینه ی تجدد غربی موضع گرفته است می توان به جریان اسلامی سازی معرفت اشاره کرد. آنان در پی ایجاد نوعی نهضت فرهنگی و تمدنی در جهان اسلام بر ضد هجوم تجدد غرب هستند و مشکل اصلی مسلمانان را در آمیختگی اندیشه ی اسلامی با مفاهیم غربی می دانند. از دید آنان، راه حل برخورد با فرهنگ غربی، تصحیح مفاهیم و تصفیه ی اندیشه ی اسلامی از ناخالصی های غیراسلامی است. 

از چهره های معروف ایشان می توان به علی جمعه محمد (مفتی سابق مصر) سیف الدین عبدالفتاح، ابراهیم البیومی غانم، عماد الدین خلیل، نصرمحمد عارف، طه جابر العلوانی اشاره کرد. مراد اینان از اسلامی سازی معرفت عبارت است از: 

اسلامی سازی معرفت، به معنای اضافه کردن صفت اسلامی به علوم معاصر و موجود نیست، بلکه به معنای کوششی معرفتی است برای کشف، انباشت، ترکیب، ارتباط دادن و انتشار از زاویه ی تصور اسلامی در قبال هستی، زندگی و انسان، به گونه ای که این فعالیت در چارچوبی باشد که به جدایی از تعالیم دین پایان بخشد و دوگانه گرایی عمیق معاصر را به کنار اندازد تا فعالیتی معرفتی در داخل دایره ی ایمان محقق شود. 

علی جمعه محمد

از دید جریان اسلامی سازی معرفت، یکی از عوامل شدت یافتن بحران معاصر در جهان عرب و به طور کلی در جهان اسلام، انباشت غیرمنضبط و یا بی برنامه ی واژگان و مفاهیم غربی و از میان رفتن مرز میان عقل فرد مسلمان و مفاهیم مختلفِ غربی است. سلطه ی مفاهیم غربی بر عقل فرد مسلمان موجب می شود تا او با مفاهیم اسلامی بیگانه شود. 

امری که عامل تفرقه و نزاع های خیالی میان سنت و تجدد، میراث و نوگرایی، کهنه و جدید و دیگر منظومه های دوگانه محور این چنینی است. در چنین وضعیتی، عقل فرد مسلمان قادر به پی ریزی الگویی شناختی و روش شناسی معرفتی بر پایه ی داشته های خود نیست و به منزله ی قطعه ای فلزی در مدار مغناطیس عقل غربی قرار می گیرد که نهایت آن فقدان هر گونه احساس مثبتی در قبال میراث فرهنگی، تاریخ و رسالت و مسئولیت خود در قبال آن ها است. 

 

اندیشمندان مستقل 

در اینجا باید به پاره ای از اندیشمندان مستقل عرب نیز اشاره کرد که اگرچه تحصیلات دانشگاهی آنان در حوزه ی شریعت اسلامی نبوده است و هرچند در پاره ای از مراحل تکوین زندگی خود گرایش اسلامی نداشته اند، اما یا دغدغه های آنان عمدتاً فرهنگی و مورد توجه طیف اندیشمندان معتدل اسلامی بوده است و یا آنکه در آخرین مراحل زندگی خود در نظریه ی اجتماعی و سیاسی خویش گرایش به اسلام پیدا کردند. 

از میان این افراد می توان به جلال امین اقتصاددان مصری، به ویژه در مباحث مربوط به «غرب گرایی» و نیز عبدالوهاب المسیری زبان شناس مصری، به ویژه در نقد صهیونیسم و نقد فرهنگ سکولار و مادی حاکم بر جوامع اسلامی و نیز مالک بن نبی اشاره کرد. 

المسیری متوجه امپریالیسم به ویژه بُعدِ روانی و روحی است. از نظر او نگرش حاکم بر جوامعِ غربی، نگرش معرفت شناسانه و دنیامحور امپریالیستی است که مبتنی بر دنیاگرایی فراگیر است. لازم به توضیح است که المسیری دنیاگرایی را در دو بخش جای می داد. 

دنیاگرایی جزیی و دنیاگرایی فراگیر. دنیاگرایی فراگیر تنها محدود به جدایی دین از سیاست و برخی از عرصه های عمومی زندگی نمی شود. بلکه پروژه ی جدا ساختن تمام ارزش ها و امور ثابت و مطلق ( به اعتبار آن که شکلی از اشکال مابعدالطبیعه اند)؛ از جهان و طبیعت و زندگی عمومی و خصوصی انسان است. 

انسان از دیدگاه امپریالیسم روانی و روحی، اساساً حیوانی اقتصادی و جسمانی است که تنها در صدد منفعتِ (اقتصادی) و لذّتِ (جنسی) است. در گذشته مسئله ی «نیاز یا اختراع» بود؛ اما در چارچوب امپریالیسم روانی، اختراع اساس نیازمندی است. زیرا مُلزم به ارائه ی کالای جدیدی در هر روز  است. از این رو انسان به دایره ی تولیدی بی هدف و با مقصدی نامعلوم کشانده می شود .بر اساس چنین برداشتی، فلسفه ی «امپریالیسم از بعد روانی»، مصرف و مصرف بیش تر است.  

عبدالوهاب المسیری

او به تحلیل نقش ایالات متحده آمریکا در فرایند جهانی سازی می پردازد و در این زمینه از اصطلاح «کوکاکولالیزاسیون» استفاده می کند. جهانی ساختن کوکاکولا عبارت است از استعمار در دوران مصرف گرایی؛ استعماری که پیش از آن که بر پایه ی اجبار باشد، بر پایه ی اغواگری است. 

المسیری تأکید دارد که نباید ارزش انسانی بسیاری از دستاوردهای انسان غربی که متعلق به میراث انسانی اند؛ نادیده گرفته شوند، اما باید (دستاوردهای) طرح تمدن غربی را از (اسباب موفقیت آن) جدا کرد. او بر الگوی بدیل «انسانی - اسلامی» در برابر الگوی تمدنی غرب که آن را متأثر از نسبی گرایی داروینی می داند تأکید می کند. 

متفکر دیگر این جریان مالک بن نبی است. بن نبی در پاسخ به این پرسش که آیا باید استعمار را علت مشکلات جهان اسلام دانست و یا نتیجه ی آنها؟ به (قابلیت استعمار) اشاره می کند. از نظر او استعمار نمی تواند بر ملتی حاکم شود، مگر آنکه آن ملت استعداد ذاتی برای پذیرش استعمار را دارا باشند. البته او متوجه این معنا نیز است که استعمار نیز به ساخت این قابلیت مبادرت می کند. لذا نمی توان معضل ضعف جهان اسلام در برابر غرب را صرفاً امری درونی دانست. 

از زاویه ی فکری بن نبی، جهانی سازی غربی زمانی می تواند بر ملل مسلمان سیطره یابد که در آنان سطح مناسبی از قابلیت استعمار پدید آمده باشد. در اینجا مسئله ی پیوند میان تولید فکر و ایجاد تمدن مهم است. لذا مسئله از دید بن نبی واجد بعدی درونی می شود. نمی توان شاهد تحول بنیادینی در حال و روز جهان اسلام در قبال جهانی سازی بود، مگر آنکه به تدریج تحولی درونی در انسان های جوامع اسلامی ایجاد شود. 

از دیدگاه بن نبی، در قبال جهانی سازی (استعمار) باید روش های اندیشه را اصلاح کنیم و دانش تمدنی را بیاموزیم. به عبارت دیگر به جای مشاهده ی ظواهر تمدن، عوامل قوت و ضعف آن را باید شناخت. مسلمانان نیازمند بومی کردن این دانش در جوامع اسلامی هستند تا از طریق درک عمیق مسلمانان از عوامل رشد و انحطاط تمدن، قابلیت استعمار از میان برود. 

 

تجدیدنظرطلبان متجدد دینی جهان عرب 

در سه دهه ی پایانی سده بیستم، تنی چند از اندیشمندان عرب با استفاده از روش های غربی به تفسیر دین پرداختند که از میان آنها می توان به نصر حامد ابوزید و محمد ارکون اشاره کرد. آنان کوشیده اند در مواجهه ی اعراب با تمدن غربی، با استفاده از زبانی دینی، هویت عربی - اسلامی را به پاره ای از ارزش های غربی نزدیک کنند. 

ویژگی ادبیات اینان استفاده ی وسیع از قرآن و احادیث نبوی جهت توجیه نظریاتشان درباره ی فرهنگ و تمدن غربی است. آنان درصدد ارائه ی تعریف جدیدی از هویت عربی – اسلامی هستند. 

نصر حامد ابوزید از زمره ی متفکرانی است که روش شناسی دیدگاه خود را از روش های غربی اخذ کرده و با آن به تحلیلِ مسایل اسلام و تفسیر آیات قرآن می پردازد. 

البته دراین بین برخی از اندیشمندان عرب نیز به طور مستقل طرح هایی را ارائه داده اند که صورت مسئله ی آنها درباره ی فرهنگ و تجدد غربی در ذیل آن طرح ها تفسیر می شود و از سوی دیگر وارد حوزه ی قرآن و سنت نبوی نیز شده اند. از میان آنها می توان به حسن حنفی و فیلسوف مغربی محمد عابد الجابری اشاره کرد. مطالعات وی عمدتاً متمرکز بر مباحث تجدد، میراث فلسفی - اسلامی، جهانی سازی و غرب شناسی بوده است. او در میان جریان های فکری رایج در مصر، نماینده ی «چپ اسلامی»است. اگر چه خود عنوان «التراث و التجدید» را دقیق تر می داند و عنوان طرح فرهنگی جابری «نقد عقل عربی» است. 

 

نصر حامد ابوزید

 

جریان های متجدد فکری سکولار 

تاکنون به برخی از جریان هایی اشاره شد که با رویکردی اسلامی و یا منتسب به اسلام وارد شدند. در مقابل برخی جریان های فکری نیز موجود است که به رغم موضع گیری درباره ی اسلام، از زبان دینی برای توجیه عقاید خود استفاده نمی کنند. اینان عمدتاً متأثر از فلسفه ها و معارف متفکرانِ اروپایی و آمریکایی بودند که مهم ترین آنها عبارت اند از: اثبات گرایی و بعدها ابطال گرایی؛ ماتریالیسم دیالکتیکی؛ پدیدار شناسی و هرمنوتیک. موج اقبال به هر یک از این نظرات تابع اقبالِ آن در اروپا و آمریکا بوده است. لذا فراز و فرود هر یک از آنها در جهان عرب متأثر از فراز و فرود آنها در غرب است. از متفکران این جریان می توان به محمدحسین هیکل، طه حسین و نجیب زکی محمود اشاره کرد. مثلا از نظر زکی نجیب محمود، جهان عرب چاره ای جز رها ساختن ویژگی هایی چون زبان عربی، روحیه ی نقل گرایی دینی، اعتقادات دینی و مانند آن را جهت همنوایی با علم نوین ندارد. به زعم او اعراب تا زمانی که به لحاظ معرفتی همانند یک غربی متجدد نیندیشند، موفق به أخذ تمدن غرب نخواهند شد. أخذ تمدن غرب مناسبتی باریشه های فرهنگ عربی - اسلامی از قبیل ارتباط میان زمین و آسمان؛ خالق و مخلوق؛ دنیا و آخرت ندارد. رویکرد غیردینی متجددان عرب در قبال فرهنگ و تمدن غرب به دو دسته کلی تقسیم می شود. 

طه حسین

 

1 - جریان غرب گرا به معنای غربی شدن: 

دسته ای از متجددان عرب، با پذیرش سیطره ی فرهنگ و تمدن غربی، بر لزوم أخذ آن تأکید کرده اند. اینان با فرض نزاع علم و دین، جانب علم را گرفتند و معمولاً یک یا چند ویژگی اسلامی - عربی را به عنوان عوامل انحطاط اعراب بیان کرده اند. صورت زکی مجیب محمود، طه حسین، قاسم امین، علی الوردی جامعه شناس متجدد عراقی نمونه ای از این طرز اندیشه هستند. 

2 - منتقد نظام حاکم غربی و مدافع ارزش های غربی: 

این افراد نسبت به دول حاکم غربی منتقددند. هرچند که انتقاد آنها از دولت های غربی به معنای نفی ارزش های فرهنگ متجدد غربی نیست. شاخص این جریان در اندیشه ی منسوب به دینی، نصر حامد ابوزید و در جریان های غیردینی، مارکسیست های عرب همچون صادق جلال العظم و نیز برخی از سکولارها و ملی گرایان است.