در حال بارگذاری ...
htm { } 
فرق اهل تسنن فقه حنفی ۲
فرق اهل تسنن

فقه حنفی ۲

در مطلب شماره 1 در مورد فقه حنفی مطالبی را ذکر کردیم در این مطلب به بررسی پایگاه ها و مناطقی که این مذهب در آنها وجود داشت مطالبی را ذکر میکنیم.

*محمد سرکشیکیان
قسمت اول:  فرق اهل تسنن(فقه حنفی/1) 
 
گسترش مذهب حنفى 
ابوحنیفه تدریس فقه را در کوفه آغاز کرد و حضور شاگردانى از سرزمینهاى مختلف در جلسه درس او  که سى سال دوام یافت موجب انتقال آراى او به نقاط مختلف جهان اسلام شد. چگونگىِ توسعه و انتشار مذهب حنفى در نقاط گوناگون جهان اسلام یکسان نبوده و تحت تأثیر عوامل مختلفى صورت گرفته است. در سطور آینده، این مسئله را بر پایه تفکیک مناطق مختلف که پایگاه مذهبى حنفیان بوده اند، بررسى مى کنیم: 
عراق 
کوفه خاستگاه مذهب حنفى بود و به طور طبیعى، حنفیان در این شهر اقتدار داشتند. لذا شمار شاگردان کوفى او بیش از همه مناطق است. همچنین به کوشش دو تن از شاگردان ابوحنیفه، یوسف بن خالد سمتى و زفربن هذیل، این مذهب به بصره وارد شد و در آنجا رواج یافت. پس از تأسیس و انتخاب بغداد به عنوان مرکز خلافت عباسیان در سال 146، صاحبین در این شهر سکونت گزیدند. همانطور که اشاره شدکرسی درس شیبانی و قاضی القضاتی ابویوسف در بغداد نقش بسزایی را در تثبیت فقه حنفی داشت. 
شام 
مذهب حنفى در دمشق پایگاه استوارى نداشت. نخستین مدرسه حنفیان دمشق در 491 تأسیس شد. این مدرسه و نیز مدارس دیگرى که بعدا بنا شدند، در تثبیت و گسترش مذهب حنفى در منطقه شام سهم جدّى داشتند. حاکم حلب، نورالدین محمود زنگى (حک:541ـ569) که سیاست او تقویت همه مذاهب اهل سنّت بود، مدرسه بزرگ حلاویه را در این ولایت براى حنفیان ساخت که کسانى چون ابوبکربن مسعود کاسانى در آن تدریس مى کردند. از 579 که حلب تحت سلطه صلاح الدین ایوبى درآمد، اوضاع به نفع شافعیان تغییر کرد. 
مصر 
نخستین قاضى حنفى مصر اسماعیل بن یَسَع، از اهالى کوفه بود که در سال 164 به این سمت منصوب شد، اما چون آراى او که مطابق با آراى ابوحنیفه بود براى مردم مصر ناشناخته بود، آنان خواستار عزل وى شدند و او در 167 به فرمان مهدى عباسى برکنار شد. در آن زمان، مصر به سبب حضور شاگردان مالک بن انس پایگاه مالکیان بود و بعدها به سبب حضور محمدبن ادریس شافعى (پیشواى شافعیان) در مصر، مذهب شافعى در آنجا گسترش یافت. با این همه، مذهب حنفى تا نیمه سده چهارم در کنار این دو مذهب، هرچند با پیروانى کمتر، یکى از مذاهب رایج در مصر بود. در زمان حکومت فاطمیان، مذهب حنفى در مصر تقریبآ رو به افول گذاشت. ایوبیان که پس از فاطمیان بر مصر حاکم شدند، شافعیان را گرامى تر مى داشتند و گرچه چند مدرسه حنفى در مصر تأسیس کردند اما شمار آنها به عدد مدارس شافعى نمى رسید. نخستین مدرسه حنفیان مصر، مدرسه سیوفیه بود که صلاح الدین ایوبى در 572 آن را وقف حنفیان کرد. در این دوره، عده حنفیان در مصر افزایش یافته بود. گروهى از آنها از شام آمده بودند و برخى دیگر علماى حنفى مشرق بودند که در قاهره سکونت گزیده بودند. در دوره ایوبیان، ساخت مدارس مشترک براى حنفیان و شافعیان نیز رواج یافت. در دوران ممالیک (حک : 648ـ922)، در قاهره و حلب که به قلمرو آنان پیوسته بود، چهار قاضى از هر چهار مذهب اهل سنّت منصوب شدند و مدارس متعددى در قاهره تأسیس شد که تمام مذاهب چهارگانه در آن تدریس مى گردید.
افریقیه(منطقه شمال آفریقا) 
شمارى از طالبان علم اهل افریقیه، مانند ابومحمد عبداللّه بن فروخ (متوفى 176) و اسدبن فرات (متوفى 213 یا 214)، در عراق نزد ابوحنیفه و اصحاب او درس خواندند و تعالیم آنان را به آن دیار منتقل کردند، هرچند خود بر مذهب مالک بن انس بودند. گفتنى است اسدبن فرات نزد مالک و اصحاب او و نیز شیبانى درس خوانده بود و نقش مهمى در تدوین فقه مالکى داشت. وى در 181 به قَیْروان بازگشت و در 203 یا 204 قاضى آن شهر شد. شاید علت اینکه در برخى منابع رواج مذهب حنفى در افریقیه به وى نسبت داده شده است، آن باشد که او پس از رنجش از برخى یاران مالکى مذهب خود، به آثار ابوحنیفه روى آورد و به روایت آنها پرداخت. پس از اسدبن فرات منصب قضا در افریقیه منحصر به مالکیان شد. پس از آنکه معزبن بادیس (حاکم افریقیه، متوفى 454) حنفیان را براى ترک مذهبشان زیر فشار قرارداد و مردم را به گرویدن به مذهب مالکى واداشت، قریب به اتفاق مردم افریقیه مالکى مذهب شدند و از آن پس قضا و افتاء تنها بر پایه مذهب مالکى بود. مذهب حنفى به اندلس نیز رفت اما نضج نگرفت. 
آناطولى(آسیای صغیرحدود ترکیه امروزی) 
مذهب حنفى در آناطولى هم رواج داشت. پس از تأسیس حکومت عثمانى (در پایان قرن هفتم) در آناطولى -که حدود شش قرن برقرار بود- حنفیه مذهب رسمى قلمرو این حکومت (با همه گستردگى اش) شد. ابن بطوطه، جهانگرد مسلمان قرن هشتم، همه ساکنان منطقه آناطولى (بلادالروم) را حنفى مذهب دانسته است. 
خراسان و ماوراءالنهر 
منسوب بودن بسیارى از عالمان حنفى به منطقه ماوراءالنهر و خراسان، حضور فعال بسیارى از آنان در مدارس بغداد، دمشق، حلب و آناطولى به عنوان مدرّس فقه حنفى (به ویژه در قرن ششم و هفتم) و محول شدن مناصب مهم قضایى و سیاسى به آنان (مثلا در بغداد و اصفهان) بیانگر آن است که این منطقه یکى از ریشه دارترین پایگاههاى فقه حنفى بوده است. فقه حنفى در منطقه وسیع ماوراءالنهر و خراسان و شهرهایى چون مرو، بلخ، سمرقند و بخارا، در قرون نخستین هجرى، عمدتاً با حمایت حاکمان محلى توسعه و استقرار یافت. بلخ بزرگترین مرکز تعالیم حنفیان در مشرق بود و مردم آن در زمان حیات ابوحنیفه و پس از آن، از مهمترین پیروان وى بودند. به گفته صفى الدین بلخى، علم آموزان بلخ جز در حلقه درس ابوحنیفه حاضر نمى شدند و مردم بلخ جملگى بر مذهب او بودند. این ارتباط به اندازهاى محکم بود که بلخ را مُرجى آباد مى خواندند (منسوب به مرجئه، یکى از فرق کلامى که پیروان آن غالبآ در فقه پیرو ابوحنیفه بودند)، همچنان که گفته شده ابوحنیفه نیز قائل به ارجاء بود. 
دو تن از شاگردان خراسانى ابوحنیفه در زمان حیات او منصب قضا یافتند. یکى، ابن رمّاح عَمروبن میمون (متوفى 171)، اهل بلخ که بیش از دو دهه قاضى آنجا بود و دیگرى، نوح بن ابى مریم (متوفى 173)، اهل مرو که قاضى این شهر شد. نوح پس از عهده دار شدن این سمت، با ابوحنیفه مکاتبات علمى داشت. 
نقش حکومت ها در تثبیت و گسترش حنفیه 
حکومتها در تثبیت و گسترش مذاهب، از جمله مذهب حنفى، نقش مؤثرى داشته اند. مثلا سلسله هاى تُرکِ غزنوى و سلجوقى از حنفیان حمایت مى کردند. سلاطین غزنوى غالبآ مناصب مهم سیاسى و ادارى را به خاندانهاى بزرگ حنفى (مثلا تَبّانیان) مى سپردند. سلجوقیان، به ویژه طغرل بیگ، نیز براى استقرار مذهب حنفى به عنوان مذهب رسمى اقدامات زیادى انجام دادند که به دشمنیهاى فرقه اى، به ویژه میان حنفیان و شافعیان انجامید و سبب پدید آمدن آشوبها و ویرانیهاى وسیعى در شهرهاى ایران، مانند رى و اصفهان و نیشابور، شد. خواجه نظام الملک، وزیر مشهور سلجوقیان، فقط دو مذهب شافعى و حنفى را به رسمیت مى شناخت و مذاهب دیگر را بدعت مى دانست. وى حنفى یا شافعى بودن وزرا و صاحب منصبان را ضرورى مى دانست.
همچنین حنفیه در حکومت عثمانی مورد عنایت فراوان قرار گرفت و به عنوان مذهب رسمی شناخته شد. از این رو، مذهب حنفى در ترکیه، آسیای میانه، شام، مصر، تونس، یمن، عراق و بسیارى دیگر از بلاد نفوذ کرد و قوانینی که در زمان عثمانی براساس مذهب حنفیه تدوین شده بود هنوز در برخی کشورهای این حوزه پابرجاست
(برای آشنایی با گسترش حنفیه در عهد ایلخانی به پیوست مراجعه کنید) 
گستردگی حنفیه در حال حاضر 
امروزه، عده حنفیان در مغرب، الجزایر، تونس، لیبى و نیز در حجاز و یمن و کشورهاى عربى حاشیه خلیج فارس اندک است. در مصر، جمعیت زیادى حنفى اند و هرچند اکثریت با آنان نیست ولى مذهب رسمى مصر مذهب حنفى است. در منطقه شام، جز در فلسطین، بیش از نیمى از جمعیت حنفى اند. در عراق، ترکیه، قفقاز، کشورهاى حوزه بالکان، افغانستان، هند، چین، برزیل و بسیارى از کشورهاى آسیاى مرکزى حنفیان بسیارى هستند. همچنین اهل سنت منطقه جنوب شرق، شرق و شمال شرقی ایران نیز حنفی مسلک اند. 
ازاینرو، تخمین زده مى شود که بیش از یک سوم مسلمانان جهان حنفى باشند. 

  



نظرات کاربران